Εισήγηση / βιβλιοκριτική του φιλόλογου Αθανάσιου Σοβιτσλή για το βιβλίο της Χαρούλας Αποστολίδου «Ο Χρόνος Είναι Αναπνοές», εκδ. Βάρφης, με αφορμή τη βιβλιοπαρουσίαση που έγινε στη Μελίτη Φλώρινας (17.07.18), τόπο καταγωγής και των δύο
Χρόνος… σκέψεις… συναισθήματα… αναπνοές… ζωή… ελπίδα!
Λέξεις αφηρημένες, λέξεις που σου γεννιούνται αυτόματα στη ψυχή διαβάζοντας κανείς το βιβλίο «Ο Χρόνος είναι Αναπνοές» της φιλολόγου, θεατρικής συγγραφέως και μυθιστοριογράφου Χαρούλας Αποστολίδου.
Πρόκειται για ένα ιδιαίτερο μυθιστόρημα το οποίο εντάσσεται στη χορεία των ιστορικών μυθιστορημάτων της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας μας. Το ιστορικό μυθιστόρημα είναι ένα έργο φαντασίας, στο οποίο γίνεται η απόπειρα να μεταφερθούν με ρεαλιστικές λεπτομέρειες και πιστότητα το πνεύμα, οι συμπεριφορές και οι κοινωνικές συνθήκες μιας παρελθούσης ιστορικής περιόδου στο γίγνεσθαι της ιστορίας, που επέλεξε η δημιουργός του. Το έργο αποτελεί μια μίξη φανταστικών και ιστορικών χαρακτήρων. Επικεντρώνεται σε μια ευρύτερη κοινότητα αυτής της φυματιούπολης του παρελθόντος, που επηρέασε τη ζωή και τη συμπεριφορά των απλών ανθρώπων.
Βρισκόμαστε στο έτος 1936 όπου το καθεστώς της 4ης Αυγούστου του Ιωάννη Μεταξά έχει καθιερωθεί και ρύθμιζε τα γεγονότα στην Ελλάδα. Στην άκρη της Θεσσαλονίκης, της προσφυγομάνας, στο Ασβεστοχώρι κείται η φυματιούπολη, το σανατόριο το οποίο στέγαζε και περιέθαλπε τους φυματικούς, τους χτικιάριδες, τους χλεμπονιάριδες από κάθε γωνιά της Ελλάδος παρέχοντας όσο το δυνατό τη θεραπεία που επέτρεπαν οι καιροί.
Μέσα σε αυτή τη κοινωνία των «χτικιάριδων» ζουν οι τέσσερις βασικοί πρωταγωνιστές του έργου. Τέσσερα πρόσωπα τα οποία αντιπροσωπεύουν τέσσερις διαφορετικούς πολιτισμούς, τέσσερις διαφορετικές αναπνοές. Κάθε χαρακτήρας είναι ιδιαίτερος αφού μεταφέρει τη δική του ιστορία, το δικό του πολιτισμό. Ο Βάνιας ή Θόδωρος, μια αυθεντική στιβαρή μορφή, θρέμμα του Πόντου, πρόσφυγας που κουβαλά στη πλάτη του όλες τις αναμνήσεις με μοναδική προίκα τον κεμεντζέ του, σύμβολο πίστης, αυτογνωσίας και αξιοπρέπειας. Η Σουλτάνα ή Τσούτσα από την Οφτσάρενη ή Μελίτη. Ίσως η πιο σπουδαία φιγούρα του έργου γύρω από την οποία περιστρέφονται τα γεγονότα του έργου και μάλιστα ο κάθε χαρακτήρας-πρωταγωνιστής συνδέεται μοιραία μαζί της, ο καθένας βέβαια με τον δικό του τρόπο. Η μικρή, η όμορφη ντόπια φυματική που με το μακεδονικό της ταπεραμέντο γοήτευε το κάθε αρσενικό της φυματιούπολης, η ενσάρκωση της ελπίδας και της αισιοδοξίας, που δεν αποδέχτηκε ποτέ την προδοσία των γονιών της. Ο Λυσίμαχος η Δάσκαλος, ο νεαρός Ναουσαίος, με τις ιδιαίτερες γνώσεις του προσπαθεί να διδάξει στο σχολείο του Σανατόριου την αγάπη, την ελπίδα, τη συμπόνια και την αλληλεγγύη. Τέλος, ο Ανέστης Φάκας, ο δυναμικός και αντιδραστικός χαρακτήρας του έργου, εκείνος που πιστεύει στη «Μεγάλη Ιδέα» του ελληνικού έθνους και είναι πάντα πρόθυμος να έρθει σε σύγκρουση με κάθε τι που προδίδει τα δικά του «πιστεύω» και ιδανικά. Είναι εκείνος ο Ασβεστοχωρίτης που δεν θα διστάσει να φανερώσει το μίσος του για τους χλεμπονιάρηδες, τους χτικιάρηδες, τους φυματικούς. ‘Όμως, η τραγικότητα του χαρακτήρα του έγκειται στο γεγονός πως έρχεται η στιγμή που από πολέμιος των φυματικών θα γίνει και ο ίδιος φυματικός και μάλιστα τη στιγμή της «κάθαρσής» του θα μετανιώσει, διότι ο ίδιος θα βιώσει τη θαλπωρή των φυματικών που μέχρι τότε μισούσε θανάσιμα.
Πέρα από τους παραπάνω βασικούς ήρωες του έργου, μη ξεχνάμε και τους δευτερεύοντες ήρωες που πλαισιώνουν την ιστορία του βιβλίου, των οποίων η συμβολή στην εξέλιξη των γεγονότων είναι ιδιαίτερα σημαντική. Η Χρυσάνθη, ο Νώντας Σακελλαρίου, ο διοικητής του σανατορίου, ο Νίκος Βλάχας, η Γεωργία και η Βασιλεία, η μάνα όπως την αποκαλούσε η Σουλτάνα. Όλοι αυτοί ξεδιπλώνουν τη δική τους ιστορία συνυφαίνοντας την με την ιστορία των βασικών ηρώων του βιβλίου.
Δεν θα μπορούσα να αφήσω από έξω τον αφηγητή, ο οποίος αποτελεί το συνεκτικό κρίκο της ιστορίας. Είναι εκείνος ο παντογνώστης αφηγητής που συμμετέχει στα γεγονότα, αυτός που, κάθε φορά ήταν ανάγκη, προωθούσε την εξέλιξη του μύθου και μάλιστα ήταν αυτός που γνώριζε, ένιωθε, πονούσε, έκλαιγε, χαιρόταν μαζί με τους φυματικούς. Αποτελεί ο ίδιος ένα αναπόσπαστο κομμάτι της μικρής φυματικής κοινωνίας. Είναι η φωνή της συνείδησης του κάθε φυματικού ανθρώπου προσπαθώντας να δέσει το υφαντό της ιστορίας του βιβλίου.
Μέσα στο έργο ανακαλύπτει ο αναγνώστης την προκατάληψη, την περιθωριοποίηση, τον διχασμό και την εκμετάλλευση της σκοτεινής εκείνης εποχής από τη μια και από την άλλη δεν παραβλέπει την αγάπη, τον έρωτα, τον σεβασμό, την ελπίδα, τη ζωή σαν ένα κάδρο κρεμασμένο στους τοίχους του σανατόριου. Και όλα αυτά δοσμένα με μοναδικό όπλο τη γλώσσα. Μια γλώσσα στρωτή, λαϊκή, απλή δημοτική στολισμένη με διαλεκτικά στοιχεία που αντιπροσωπεύουν την προέλευση του κάθε χαρακτήρα. Ποντιακά, ντόπικα και βλάχικα έρχονται να δέσουν το πάζλ της ιστορίας του βιβλίου προβάλλοντας την αρμονική συνύπαρξη των ανθρώπων στην προσπάθειά τους να αντισταθούν στο θεριό της φυματίωσης.
Κλείνοντας, μου έρχεται στο νου ο ορισμός του Αριστοτέλη για την τραγωδία στο έργου του Περί Ποιητικής και θα σταθώ στο γεγονός πως το βιβλίο αυτό αποτελεί «μίμησις πράξεως σπουδαίας και τελείας». Άλλωστε πρόκειται για μια αναπαράσταση της πραγματικότητας, όμως όχι πιστή και δουλική αλλά ελεύθερη και δημιουργική με τάση εξιδανίκευσης. Μάλιστα, εύστοχα αναφέρει και ο T.S.Eliot, ενας αγγλο-αμερικάνος ποιητής και θεατρικός συγγραφέας, πως «πίσω από τον τραγικό λόγο βρίσκεται η δραματική ενέργεια, η χροιά της φωνής, το ανασηκωμένο χέρι ή ο τεντωμένος μυς, και η ιδιαίτερη συγκίνηση». Τέλος, στέκομαι στα λόγια του Ανέστη Φάκα, «Οι άλλοι μετράνε, αυτοί που εσύ κερδίζεις….με αυτό που είσαι, με τις πράξεις σου».
Σοβιτσλής Αθανάσιος
Φιλόλογος