Σ. Ηλιάδου – Τάχου,
Καθηγήτριας Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας
Η πρόταση της κυρίας Μυρσίνης Ζορμπά προς τον γλύπτη Κωνσταντίνο Βαρώτσο να επιτρέψει την ανταλλαγή του γλυπτού του «ο δρομέας», που κοσμεί την συμβολή των οδών Βασιλίσσης Σοφίας και Βασιλέως Κωνσταντίνου της πόλης των Αθηνών, με τον Αλέξανδρο, που κοσμεί την πλατεία της πόλης των Σκοπίων, ως δώρο με αφορμή την επικοινωνιακή συγκυρία της συνθήκης των Πρεσπών, μου έφερε στη μνήμη τα μαθήματα της Καθηγήτριάς μου,της Κοινωνικής Ανθρωπολόγου και Λαογράφου, Άλκηστης Κυριακίδου-Νέστορος, η οποία αναφερόταν συχνά στη σημασία του δώρου, ως κοινωνικού φαινομένου με συμβολική λειτουργία, που εμπεριείχε σκοπιμότητες, όπως η ενίσχυση των δομών συγγένειας ή η διαμόρφωση συνεκτικών δεσμών στις παραδοσιακές κοινωνίες.
Σύμφωνα με τα μαθήματα που μας παρέδιδε, πρώτος ο Malinowski,[1]αναφέρθηκε στα kula, στα δώρα δηλαδή που αντάλλασσαν οι κάτοικοι των Τροβριανιοννησιών, κάνοντας τακτικούς κύκλους ανταλλαγής, που εξέφραζαν γενναιοδωρία, αλλά και υποχρέωση, απέναντι σε εκείνους με τους οποίους αυτοί συνδέονταν δια των δώρων.
Έκανε ακόμα αναφορά στον Μaussκαι στο κλασικό του Δοκίμιο περί του δώρου (1925),[2] και τόνιζε πως ο Μauss προσέδωσε στο δώρο τα χαρακτηριστικά ενός θεσμού, με το επιχείρημα ότι αυτό κινητοποιούσε ολόκληρες κοινωνίες που αντάλλασσαν δώρα,σύμφωνα με θεσμοποιημένες τελετουργικά διαδικασίες. Δηλαδή μέσα στο δεδομένο πλαίσιο των αρχαίων κοινωνιών, τα υλικά αγαθά, η τιμή, το κύρος, η κατάκτηση και η νομιμοποίηση της εξουσίας, η κατοχή και η εδραίωση των θεσμικών θέσεων, όλα δημιουργούνταν και αναδημιουργούνταν με το σύστημα της ανταλλαγής των δώρων. Ο ισχυρισμός του μάλιστα ενισχύθηκε μέσα από τη μελέτη των εθνογραφικών δεδομένων που του αποκάλυψαν τους κανόνες λειτουργίας της ανταλλαγής των δώρων, καθώς και των κοινωνικών σχέσεων που δημιουργούνταν εξαιτίας της. Το μάθημα της κ. Νέστορος έκλεινε με τον ClaudeLevi-Strauss, ο οποίος είχε εισάγει τον στρουκτουραλισμό στην Κοινωνική Ανθρωπολογία,[3] καθώς ισχυριζόταν ότι η αλληλεγγύη θα μπορούσε να επιτευχθεί, αν σχηματιζόταν ένα σύστημα ανταλλαγών δώρων, το οποίο θα μπορούσε να συμβάλλει στην ανάπτυξη συμμαχιών ανάμεσα σε ανθρώπους και ομάδες. Φαίνεται μάλιστα πως ο Levi-Strauss, μέσα σε αυτό το ερμηνευτικό πλαίσιο, διαμόρφωσε και την άποψη πως το σύστημα των ανταλλαγών των δώρωνβασιζόταν σε κανόνες.
Μέσα στο επιστημολογικό σχήμα λοιπόν που προαναφέρθηκε, θα πρέπει να προσπαθήσουμε να καταλάβουμε την πρόταση της κυρίας Υπουργού. Βέβαια οφείλω να ομολογήσω πως δεν γνωρίζω ποια θα μπορούσε να είναι η σχέση της με την Κοινωνική Ανθρωπολογία. Θεωρώ όμως πως η ιδέα που φαίνεται ότι συνέλαβε για ανταλλαγή των δύο αγαλμάτων-συμβόλων πολιτισμού, είχε ως σκοπό την εδραίωση μιας συμμαχίας, ανάμεσα στη Βόρεια Μακεδονία και στην χώρα μας και αποσκοπούσε στην ανάπτυξη σχέσεων πολιτισμικής συγγένειας, με το πνεύμα που την εννοούσε ο Levi-Strauss.
Είναι όμως εξίσου σίγουρο ότι, η όποια ανταλλαγή δώρων, θα πρέπει να γίνεται με κανόνες. Και στην περίπτωσή μας, ο πρώτος κανόνας, αφορά στην καταστρατήγηση της παραγράφου 2 της συνθήκης των Πρεσπών, που προσυπέγραψε το κόμμα της κυρίας Ζορμπά. Γιατί σε αυτή την παράγραφο, αντί της προτεινόμενης ανταλλαγής πολιτισμικού προϊόντος (δρομέας) και φαλκιδευμένου προϊόντος πολιτισμικής υποκουλτούρας (ο Αλέξανδρος των Σκοπίων), αναγράφεται η μονομερής υποχρέωση των «Βορειομακεδόνων» να διορθώσουν τις επιγραφές των συγκεκριμένων αγαλμάτων, που σφετερίζονται την αρχαία ελληνική κληρονομιά.
Και κάτι ακόμα: όλοι οι θεωρητικοί της Κοινωνικής Ανθρωπολογίας που αναφέρθηκαν στο σύστημα της ανταλλαγής δώρων, το προσδιόρισαν ως δομικό στοιχείο των αρχαίων ή των παραδοσιακών κοινωνιών.
Τι απήχηση θεώρησε λοιπόν η κυρία Υπουργός ότι θα είχε ένα τέτοιο εγχείρημα στην σύγχρονη ελληνική κοινωνία, η οποία έχει διαμορφωμένη συνείδηση της ιστορικής, πολιτισμικής και κοινωνικής της ταυτότητας, τέτοια να αντιστέκεται σθεναρά στην παρούσα συγκυρία αλλά και σε κάθε μελλοντική απόπειρα εκχώρησης ή παραχάραξής της;
[1]Malinowski, Bronislaw, Argonauts of the Western Pacific. E.P. Dutton&Co. Inc.:NewYork, 1922.
[2]Μως.ΜαρσέλΤο δώρο: Μορφές και λειτουργίες της ανταλλαγής στις αρχαίες κοινωνίες. Μτφρ. Σταματοπούλου-Παραδέλλη. Αθήνα: Καστανιώτης, 1999.
[3]Λεβί-Στρως Κλωντ, Μνήμες Μακρινές και Πρόσφατες, εκδ. Ολκός, Αθήνα 1998.