Μέρος Β’: Οι αιτίες του Δημογραφικού
γράφει ο Γεώργιος Χ. Χατζής (*)
Αιτίες:
Είναι πολύ σημαντικό να μελετήσουμε τις αιτίες του δημογραφικού προβλήματος, καθώς η ουσιαστική κατανόησή τους αποτελεί θεμελιώδη προϋπόθεση για την όποια ρεαλιστική προσπάθεια αντιμετώπισής του.
Συχνά τα οικονομικά και βιοποριστικά προβλήματα του πληθυσμού αναφέρονται ως η βασική αιτία του δημογραφικού. Στην πραγματικότητα όμως το θέμα είναι αρκετά πιο σύνθετο. Αρκεί να σκεφτούμε ότι οι παππούδες μας συχνά τεκνοποιούσαν υπό συνθήκες απόλυτης ένδειας. Άρα οφείλουμε να διερευνήσουμε και άλλους παράγοντες που συνεργούν με την οικονομική δυσπραγία.
Η ανάπτυξη
Προκαλεί ίσως έκπληξη, και είναι εκ πρώτης όψεως παράδοξο, το γεγονός ότι παγκοσμίως οι χώρες με την μεγαλύτερη οικονομική ανάπτυξη είναι αυτές και με τις λιγότερες γεννήσεις. Ο Ινδός πολιτικός Καράν Σινγκ είχε πει χαρακτηριστικά σε διεθνή διάσκεψη το 1974 ότι “η ανάπτυξη είναι το καλύτερο αντισυλληπτικό”, και αυτό μπορεί εύκολα να πιστοποιηθεί εάν παρατηρήσει κανείς τους παγκόσμιους χάρτες ανάπτυξης και γονιμότητας. Θα διαπιστώσει εντυπωσιακή ταύτιση!
Πώς όμως συνδέεται η ανάπτυξη με την υπογονιμότητα; Αυτό είναι ένα σύνθετο ζήτημα, με πολλαπλές αιτιακές σχέσεις, που αλληλεπιδρούν οργανικά. Θα προσπαθήσουμε να καταδείξουμε κάποιες από αυτές:
- Οικιστικές συνθήκες: Η ανάπτυξη συνδέεται με την αστικοποίηση μέχρι βαθμού αστυφιλίας. Αυτό οδηγεί μεγάλες μάζες του πληθυσμού να ζουν συνήθως σε μικρά διαμερίσματα, όπου δεν υπάρχει επαρκής ζωτικός χώρος για διαβίωση και ανάθρεψη πολλών παιδιών. Επιπλέον δε, η αυξανόμενη γενική αδυναμία για μίσθωση αξιοπρεπούς κατοικίας (για ανέγερση και ιδιοκτησία ούτε λόγος!) εντείνει το πρόβλημα ακόμα περισσότερο.
- Η μορφή της οικογένειας: Με την αστικοποίηση η διευρυμένη οικογένεια δίνει την θέση της στην μικρή πυρηνική οικογένεια, συχνά δε και στην μονογονεϊκή. Αυτό στερεί την παρουσία ανθρώπων (γιαγιάδες, κλπ) που θα μπορούσαν να σταθούν αρωγοί, ειδικά στα πρώτα χρόνια των παιδιών. Τα αυξανόμενα όρια συνταξιοδότησης επιδεινώνουν το πρόβλημα.
- Παραγωγικό μοντέλο & ο νέος ρόλος της γυναίκας. Οι παραδοσιακές παραγωγικές δομές (οικιακή παραγωγική αυτονομία, αγροτική οικογένεια κλπ), δίνουν την θέση τους σε ένα νέο μοντέλο, που θέλει την γυναίκα ισότιμο συντελεστή παραγωγής, κατά τρόπο όμοιο με τον άνδρα, αφαιρώντας της πολύτιμο χρόνο, ενδιαφέρον και ενέργεια από την τεκνοποιία και την ανατροφή των παιδιών. Αυτό δε είναι ιδιαίτερα έντονο όταν αντί για μισθωτή εργασία η γυναίκα επιδίδεται στο ελεύθερο επάγγελμα και στην επιδίωξη της “καριέρας” ως στόχο ζωής. Επιπροσθέτως, στην σύγχρονη εργασιακή πραγματικότητα η μητρότητα θεωρήθηκε αντικίνητρο πρόσληψης σε εργασία, με αποτέλεσμα πολλές νέες γυναίκες να την αναβάλλουν, προκειμένου να τύχουν καλύτερης μεταχείρισης από την εργοδοσία.
- Αξιακό σύστημα και προτεραιότητες βίου. Το θεμελιώδες αξιακό σύστημα των ανεπτυγμένων χωρών μεταβάλλεται. Προτάσσεται ο ευδαιμονισμός και ο ηδονισμός, η επιδίωξη της εφήμερης άνεσης και απόλαυσης. Η τεκνοποιία ως επένδυση στο μέλλον, το ατομικό αλλά κυρίως το συλλογικό μέλλον, παρακάμπτεται. Η διάθεση για δημιουργία οικογένειας, για αφιέρωση στην τεκνοποιία και την ανατροφή των παιδιών περιφρονείται, συχνά δε και λοιδορείται. Η μητρότητα, η πολυτεκνία και η ευτεκνία δεν είναι γνωρίσματα που προσθέτουν κοινωνικό κύρος και αναγνώριση. Η χαρά και η υπαρξιακή πληρότητα των ανθρωπίνων σχέσεων παραγνωρίζονται. Οι παραδοσιακοί τρόποι σύναψης γάμων και ίδρυσης οικογενειών εγκαταλείπονται, χωρίς όμως να τύχουν διαδοχής από κάτι στέρεο και γόνιμο.
- Εγωκεντρισμός: Εξειδικεύοντας στα ανωτέρω, Στις “ανεπτυγμένες” Δυτικές κοινωνίες το άτομο θεωρείται περισσότερο ως αυτόνομο υποκείμενο και λιγότερο ως οργανικό μέρος της κοινότητας. Το “εμείς” υποχωρεί μπροστά στο “εγώ”. Προβάλλεται η ατομική καταξίωση μέσα από το κανάλι “σπουδές- εργασία- καριέρα- αίγλη”, συχνά μέσα από σχέσεις ανταγωνισμού. Έτσι προτάσσεται η ατομική ευδαιμονία, μέσα από καταναλωτικά και υλικά συνήθως προτάγματα, ενώ υποχωρεί η έννοια της χαράς της αυτοπροσφοράς στον Άλλο. Ως τέτοια προσφορά η τεκνοποιία υποβαθμίζεται, ενώ όταν γίνεται αναφορά σε αυτή, συνήθως πρόκειται για “το παιδί” (το ένα παιδί) που καλείται όψιμα να ανακουφίσει κάποια ατομικά ψυχολογικά κενά.
- Απομάκρυνση από την Θρησκεία: Στις σύγχρονες αστικές κοινωνίες ο ρόλος της Θρησκείας έχει την τάση να περιθωριοποιείται όλο και περισσότερο. Όμως όλες οι γνωστές και παραδεκτές θρησκείες ανέκαθεν εξήραν την αξία της οικογένειας και της τεκνογονίας, ενθαρρύνοντας τους πιστούς τους να ακολουθήσουν ανάλογο βίο. Κάτι που σήμερα όμως δείχνει να ατονεί.
- Οικονομία και διανομή πλούτου: Πρέπει να προσεχθεί ότι η επονομαζόμενη “ανάπτυξη” δεν σημαίνει αυτομάτως και ανάλογα οικονομικά οφέλη για τα χαμηλά και μεσαία λαϊκά στρώματα που συνεισφέρουν σε αυτή. Είναι χαρακτηριστικό ότι μέχρι περίπου την δεκαετία του 1970 στον Δυτικό λεγόμενο κόσμο αρκούσε ένας μισθός (συνήθως του πατέρα) για να συντηρήσει μια οικογένεια με σχετική ευζωία και άνεση. Από τότε και στο εξής τα πραγματικά διαθέσιμα εισοδήματα των οικογενειών βαίνουν μειούμενα, αποτυγχάνοντας να ακολουθήσουν τις αυξήσεις του ΑΕΠ. Με δεδομένες τις σύγχρονες ανάγκες ανατροφής, δεν είναι λίγες σήμερα οι οικογένειες που θεωρούν ακόμα και το ένα παιδί σαν εισιτήριο για την φτώχεια.
- Πολυπλοκότητα της σύγχρονης ζωής: Η ζωή στις “ανεπτυγμένες” κοινωνίες καθίσταται ολοένα και πιο σύνθετη και περίπλοκη, με νέες απαιτήσεις (πολλαπλές υποχρεώσεις, καταναλωτική μόδα, ψηφιακός παράλληλος κόσμος, κλπ) να περισπούν την προσοχή των ανθρώπων και να απομυζούν χρόνο και ενέργεια, που παλαιότερα δίδονταν στην οικογένεια και στα παιδιά.
- Προβολή διαφόρων ιδεολογιών: Το τελευταίο διάστημα σημειώνεται ειδικά στη Δύση μια υπερπροβολή (συχνά σε βαθμό ολοκληρωτικής προπαγάνδας) ενός πλέγματος διαφόρων ιδεολογιών, ανασταλτικών προς την τεκνοποιία, αυτών που συνολικά συνηθίζουμε να αποκαλούμε “woke ατζέντα”: Υπερ-διαφήμιση των (εγγενώς άγονων) ομοφυλοφιλικών σχέσεων, ταυτοτική σύγχυση και ρευστότητα των φύλων, ακραία “οικολογία” και διαστροφική ενοχοποίηση του ανθρώπου ως βλαπτικό παράσιτο στον πλανήτη, νοσηρή “φιλοζωία” με υποκατάσταση των ανθρωπίνων σχέσεων από την προσκόλληση στα κατοικίδια, καθαγιασμός των αμβλώσεων σαν ζήτημα αυτοδιάθεσης του ιδίου σώματος, κλπ.
- Αύξηση του μέσου προσδόκιμου ζωής: Αν και κατ΄ουσίαν είναι αναμφίβολα κάτι επιθυμητό και ευλογημένο, ωστόσο συντείνει σημαντικά στην δημογραφική ανισορροπία των γενεών, και είναι ένας παράγοντας που δεν μπορεί να αγνοηθεί.
- Μείωση της παιδικής θνησιμότητας και εργασίας: Αμφότερα αυτά καθ’αυτά είναι οπωσδήποτε πολύ θετικά αποτελέσματα της ανάπτυξης. Όμως α) από την μια η αποβολή της παιδικής εργασίας από το σύγχρονο παραγωγικό μοντέλο καθιστά την πολυτεκνία μάλλον βάρος στην οικογένεια, παρά παράγοντα οικονομικής στήριξης και β) η μειούμενη παιδική θνησιμότητα ενώ προσωρινά συντελεί στην αύξηση του πληθυσμού, μακροχρόνια καλλιεργεί νοοτροπία ολιγοτεκνίας, καθώς εκλείπει η ανάγκη αναπλήρωσης των αναμφίβολα θλιβερών απωλειών.
- Τελευταίο, μα σημαντικό: Διατροφικές συνήθειες. Η ανάπτυξη οδηγεί τον άνθρωπο να δαπανά σημαντικά περισσότερο χρόνο σε εργασία, μετακινήσεις και λοιπές υποχρεώσεις. Η απουσία ιδιοπαραγωγής τροφής στις πόλεις, καθώς και ο ολοένα και λιγότερος χρόνος για μαγείρεμα, οδηγούν την πλειονότητα του πληθυσμού κυρίως στην κατανάλωση έτοιμων επεξεργασμένων γευμάτων. Τα περιεχόμενα τροφικά πρόσθετα όμως έχουν συχνά κινήσει υποψίες για δυσμενή επίδραση στην ορμονική ισορροπία και άρα στην ικανότητα για γονιμότητα και τεκνοποιία. Εδώ μπορεί να συγκαταλεχθεί και η επαφή μας κατά διαφόρους τρόπους με μεγάλο αριθμό διαφόρων χημικών ουσιών, αγνώστων μέχρι σήμερα στο ανθρώπινο είδος.
Πέραν από τις προαναφερθείσες συνέπειες της “ανάπτυξης” υπάρχουν και άλλες αιτίες που συνεισφέρουν στο δημογραφικό πρόβλημα. Αναφέρω κάποιες από αυτές:
- Απουσία δομών πρόνοιας: Σε αρκετές “δυτικές” κοινωνίες, όπως χαρακτηριστικά στην Ελληνική, ο ρόλος της (απούσας) μητέρας στην οικογένεια αποτυγχάνει να υποκατασταθεί επαρκώς από δημόσιες προνοιακές δομές και θεσμούς. Οι άδειες κυοφορίας και μητρότητος είναι υποτυπώδεις, οι παιδικοί σταθμοί ανεπαρκείς, η φροντίδα υγείας ιδιωτικοποιημένη και δαπανηρή, και άλλα παρόμοια. Όλα αυτά αποθαρρύνουν τους νέους από την δημιουργία οικογένειας.
- Έλλειψη ελπίδας και προοπτικής για το μέλλον: Το σύγχρονο περιβάλλον αναμφίβολα χαρακτηρίζεται από αστάθεια, ανασφάλεια και ρευστότητα. Μέσα σε αυτό το κλίμα οι νέοι αποφεύγουν να επενδύσουν στην δημιουργία οικογένειας. Η απαισιοδοξία μοιάζει να κυριαρχεί, ενώ η ελπίδα εξαντλείται στο “να την βγάλουμε και σήμερα”, αδυνατώντας να οικοδομήσει μακροχρόνια στρατηγική στόχευση ζωής.
Όσο βέβαια και αν αναλύουμε, όπως το κάναμε παραπάνω, ξεχωριστά τις διάφορες αιτίες του Δημογραφικού (πο καλώς γίνεται για λόγους μεθοδολογίας) αυτές δεν παύουν να συνιστούν ένα ενιαίο πλέγμα, με σαφή αλληλοσυσχέτιση μεταξύ των, όπου η μια συχνά δρα ενισχυτικά προς την άλλη. Και φυσικά η ανωτέρω ανάλυση αναφέρει μόνο κάποιες βασικές αιτίες του προβλήματος, χωρίς οπωσδήποτε να το εξαντλεί. Επίσης πρέπει να σημειωθεί ότι σε διαφορετικές χώρες και κοινωνίες αυτές οι αιτίες ενεργούν με διαφορετική ίσως βαρύτητα κάθε φορά. Για δε την Ελλάδα οι περισσότερες από αυτές ισχύουν σε μεγάλο βαθμό, δομώντας ένα φαύλο σύμπλεγμα, που εγκλωβίζει ασφυκτικά την κοινωνία.
(Συνεχίζεται με το Γ’ μέρος: Η παγκόσμια πραγματικότητα, προοπτικές και αντιμετώπιση…)
(*) διπλ. Ηλ/γος Μηχανικός (Msc) & τεχν. Γεωπόνος,
καθηγητής στην Μέση Εκπαίδευση
μέλος του Συλλόγου Πολυτέκνων Φλώρινας.