Μέρος Γ’ : αντιμετώπιση και προοπτικές
γράφει ο Γεώργιος Χ. Χατζής (*)
Η παγκόσμια πραγματικότητα:
Εφόσον έχουμε αναλύσει τις συνιστώσες του Δημογραφικού, και το έχουμε κατανοήσει ως πρόβλημα, και πριν την συζήτηση για το πώς μπορεί να αντιμετωπιστεί, είναι χρήσιμο να δούμε κάποιες διαπιστώσεις και παραδοχές:
Πρέπει να τονίσουμε ότι η δημογραφική ύφεση δεν είναι πρόβλημα μόνο Ελληνικό (αν και στην πατρίδα μας είναι ιδιαίτερα έντονο) αλλά συνιστά μια σύγχρονη παγκόσμια πραγματικότητα. Όλος ο πλανήτης μοιάζει να έχει αιχμαλωτιστεί σε μια καθοδική περιδίνηση ραγδαίου αποπληθυσμού, με μόνη ίσως εξαίρεση την Αφρικανική ήπειρο, που και αυτή πάλι σε λίγα χρόνια εκτιμάται ότι θα πέσει κάτω από το “μαγικό” 2.1 στον δείκτη γονιμότητας. Υπάρχει μεγάλη συζήτηση σχετικά με το εάν τα 8 δισεκατομμύρια των ανθρώπων στην Γη ως νούμερο συνιστούν πρόβλημα υπερπληθυσμού, αλλά το σίγουρο είναι ότι η δημογραφική ανισορροπία μεταξύ των γενεών που προκύπτει από την κατάρρευση των γεννήσεων θα προκαλέσει ισχυρούς κλυδωνισμούς στην ανθρωπότητα και τον πολιτισμό της, ανεξάρτητα από τον απόλυτο αριθμό του παγκόσμιου πληθυσμού.
Η περίπτωση της Νοτίου Κορέας:
Ίσως το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα δημογραφικής κρίσης είναι η Ν.Κορέα, μια χώρα που τις προηγούμενες δεκαετίες κυριολεκτικά μεταμορφώθηκε μέσα από ιλιγγιώδη οικονομική ανάπτυξη. Κι όμως σήμερα, με δείκτη γεννήσεων περίπου 0.7 ανά γυναίκα, κινδυνεύει να εξαϋλωθεί ιστορικά. Σε αυτό συντείνουν σχεδόν όλοι οι παράγοντες, όσοι αναφέραμε προηγουμένως ως αιτίες του Δημογραφικού: Η αστυφιλία, η υπερεργασία, η γυναικεία εργασία, το αυξημένο κόστος ζωής και συντήρησης οικογένειας, η πανάκριβη και δυσεύρετη κατοικία, η εγκατάλειψη των παραδοσιακών θεσμών και αξιών, η απομόνωση των ανθρώπων, ο εγκλωβισμός σε “σύγχρονα” προτάγματα βίου.
Αξίζει να προσεχθεί η σύγκριση με το “αδελφό” κράτος της Βορείου Κορέας, που παρουσιάζει υπερδιπλάσιο δείκτη γεννήσεων (~1.8). Ουσιαστικά πρόκειται για τον ίδιο λαό, με την ίδια κουλτούρα και παράδοση, αλλά υπό διαφορετικό οικονομικό και πολιτικό καθεστώς. Η σύγκριση αυτή φωτίζει την βαθύτερη κατανόησή μας για τις αιτίες του δημογραφικού προβλήματος.
Αυτό που έχει μεγάλο ενδιαφέρον είναι ότι η κατάσταση δεν δείχνει (προς το παρόν τουλάχιστον) να αναστρέφεται, παρόλες τις ενέργειες και τα κίνητρα, κυρίως οικονομικά, τόσο από την κυβέρνηση, όσο και από αυτόν ακόμα τον επιχειρηματικό κόσμο. Αυτό δείχνει ότι η αντιμετώπιση του Δημογραφικού προβλήματος δεν είναι απλή υπόθεση, αλλά απαιτεί γενναίες δομικές αλλαγές, μακρόπνοο σχεδιασμό και συλλογική προσπάθεια.
Ανάγκη δημογραφικής ανάκαμψης.
Το παραγωγικό και αναπτυξιακό μοντέλο των τελευταίων δεκαετιών ανά την υφήλιο αρχίζει και δείχνει τα όριά του. Ενώ οι οικονομικοί δείκτες έδειξαν να ευημερούν, ωστόσο τα θεμέλια στα οποία βασίστηκαν, η κοινωνίες και οι λαοί, φαίνεται ότι δεν μπορούν να βαστάξουν το βάρος της “ανάπτυξης”. Μεταξύ των συντελεστών παραγωγής η έμφαση δόθηκε στο Κεφάλαιο, που μονοπώλησε δυσανάλογα την προσοχή, ενώ αντίθετα ο ανθρώπινος παράγοντας και οι ανάγκες του παραμερίστηκαν σε σημείο μαρασμού. Όμως όλο αυτό το οικονομικό οικοδόμημα των τελευταίων δεκαετιών είναι αδύνατο να σταθεί χωρίς υγιή δημογραφική βάση, επάνω σε ένα γηρασμένο και απισχνασμένο πληθυσμό.
Το μεγάλο στοίχημα: Συνδυασμός ανάπτυξης και ευημερίας με την τεκνοποιία
Η εύστοχη ρήση του Καράν Σινγκ, ότι δηλαδή “η ανάπτυξη είναι το καλύτερο αντισυλληπτικό”, περιέγραφε σαφώς την εποχή του. Όμως σήμερα η πρόκληση που αντιμετωπίζουμε είναι διαφορετική: Μπορούμε άραγε να διατηρήσουμε οικονομική ανάπτυξη και ευμάρεια, χωρίς όμως βλάβη στην δημογραφική μας ευρωστία; Και πώς;
Η απάντηση είναι αναμφίβολα καταφατική: ΝΑΙ, μπορούμε! Ιστορικά όπου υπήρχε οικονομική ανάπτυξη, ακολουθούσε νομοτελειακά και δημογραφική άνθηση. Γιατί λοιπόν σήμερα να συμβαίνει το αντίθετο; Γιατί αυτό το ιστορικό παράδοξο; Η απάντηση έγκειται στην φύση της οικονομικής ανάπτυξης σήμερα, που αυτονομείται από τον ανθρώπινο συντελεστή και αποσαθρώνει τα ίδια της τα θεμέλια, αλλοιώνοντας υπαρξιακά τις κοινωνίες που την υποστηρίζουν.
Άρα το ερώτημα δεν είναι εάν μπορούμε, αλλά εάν και κατά πόσο το θέλουμε, εάν και κατά πόσο είμαστε διατεθειμένοι να αλλάξουμε δομικά τον τρόπο λειτουργίας των οικονομιών και των κοινωνιών μας. Η προσπάθεια δεν είναι απλή. Απαιτεί τεκτονικές αλλαγές, ώστε να πάμε κυριολεκτικά σε αλλαγή κοινωνικού και οικονομικού παραδείγματος. Μαγικά ραβδάκια δεν υπάρχουν.
Σε εθνικό επίπεδο, στην μικρή μας Ελλάδα, απαιτείται πολύπλευρη και μακροπρόθεσμη στρατηγική. Πριν απ’ όλα χρειάζεται υπομονή, καθώς τα όποια αποτελέσματα μιας προσπάθειας, όσο επιτυχημένη και να είναι, θα χρειαστούν δεκαετίες για να φανούν. Αυτός όμως είναι ένας ακόμα λόγος να δράσουμε άμεσα. Χθες! Δεν υπάρχει χρόνος.
Χρειάζεται ανάλυση και κατανόηση της κατάστασης στην ολότητά της και στις πραγματικές της διαστάσεις, πέρα από ιδεολογίες, εμμονές και μονήρεις προσεγγίσεις. Χρειάζεται μελέτη και εμβάθυνση στις αιτίες που προκαλούν το πρόβλημα. Και οπωσδήποτε χρειάζεται γενναιότητα να υλοποιήσουμε τις όποιες αποφάσεις.
Ενδεικτικά μπορούμε να αναφέρουμε κάποια “μέτρα” για την αντιμετώπιση του Δημογραφικού, τονίζοντας ότι σε καμία περίπτωση δεν εξαντλείται η λύση σε αυτά, και πως χρειάζεται καθολική και ολοκληρωτική κινητοποίηση.
Σε πρακτικό επίπεδο:
- Οικονομική ασφάλεια και ευρωστία: Χρειάζεται γενναία αναδιανομή του παραγόμενου πλούτου, με σοβαρή ενίσχυση των λαϊκών στρωμάτων, ώστε να εξασφαλίζουν αξιοπρεπές επίπεδο διαβίωσης, όσα παιδιά και αν αποφασίσουν να κάνουν. Περιορισμός της ιδιωτείας στην οικονομία και έμφαση στο “εμείς”.
- Καταπολέμηση αστυφιλίας: Ενθάρρυνση μετοίκησης εκτός των μεγαλουπόλεων, σε ημιαστικές περιοχές, που είναι και πιο ευνοϊκές για τις μεγάλες οικογένειες. Γενναία τόνωση της “υπαίθρου”, και δομική εγκατάλειψη του “Αθηνοκεντρικού” παραδείγματος.
- Μέριμνα και ασφάλεια για την κατοικία: Δημιουργία ευνοϊκών οικιστικών συνθηκών για τις οικογένειες. Μέριμνα για απόκτηση αξιοπρεπούς κατοικίας για όλους, απλοποίηση και ευελιξία των πολεοδομικών κανόνων, θαρραλέα καταπολέμηση των παραγόντων που οδηγούν σε ακριβή στέγη, προστασία της κατοικίας από κατασχέσεις κλπ, σεβασμός της περιουσίας, άρση των φορολογικών της βαρών, εκλογίκευση των απαιτήσεων εκ μέρους του κράτους, διευκόλυνση των γονεϊκών μεταβιβάσεων. Το σπίτι είναι καταφύγιο και άσυλο, όχι παγίδα οικονομικής αφαίμαξης.
- φορολογικά, συνταξιοδοτικά, εργασιακά (άδειες, αποδοχές, ασφάλεια) εκπαιδευτικά και λοιπά κίνητρα και αντικίνητρα: Τα παιδιά είναι δώρο της οικογένειας προς την κοινωνία, όχι “τεκμήρια διαβίωσης”. Το βάρος της ανατροφής τους πρέπει να επιμερίζεται και να το σηκώσουν όλοι, όχι μόνο οι γονείς τους. Χρειάζονται φορολογικά κίνητρα και αντικίνητρα που να αποθαρρύνουν την ατεκνία και να ενισχύουν την τεκνογονία. Το ίδιο και με τους όρους συνταξιοδότησης. Το εργατικό δίκαιο πρέπει να αναμορφωθεί, ώστε να προστατεύεται και να ενθαρρύνεται η μητρότητα, χωρίς να αποτελεί εμπόδιο στο επάγγελμα και τον βιοπορισμό. Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα να μεριμνήσουν για ειδικά προγράμματα και συνθήκες σπουδών για τους σπουδαστές τους που τυγχάνουν γονείς.
- Κρατική πρόνοια – εκπαίδευση – υγεία: Όχι μόνο γενναία επιδόματα τέκνων (που οπωσδήποτε χρειάζονται), αλλά και επαρκείς και αξιοπρεπείς δομές πρόνοιας που δρουν επικουρικά προς την οικογένεια. Επίσης ανάληψη από το Κράτος όλων των εξόδων πλήρους και αξιοπρεπούς εκπαίδευσης και φροντίδας υγείας για κάθε Ελληνόπουλο “εξ άκρας συλλήψεως”. Χωρίς υποσημειώσεις και κρατούμενα.
- Αρωγή στις διάφορες ανάγκες, ώστε να μην υπάρξει μειονεξία λόγω τέκνων: Η ζωή αρχίζει και δεν σταματάει με τα παιδιά. Πρέπει να υπάρξει μέριμνα για την κάλυψη των διαφόρων αυξημένων αναγκών μιας οικογένειας. Ανάγκες μετακίνησης, βασικών αγαθών, ακόμα και διακοπών και ψυχαγωγίας χρήζουν θεσμικής συνδρομής.
- Ενθάρρυνση κοινωνικής αρωγής: Θέσμιση και υποστήριξη οργανωμένων δομών εθελοντισμού, για παροχή βοήθειας σε δυσπραγούσες και εμπερίστατες οικογένειες για μόνιμες ή παροδικές τους ανάγκες.
- Προώθηση της δημόσιας υγείας, διατροφικά πρότυπα κλπ: Η καλή κατάσταση της υγείας (σωματική, ψυχική και κοινωνική) είναι βασική προϋπόθεση για αποτελεσματική τεκνογονία. Η προληπτική ιατρική, η καλλιέργεια ψυχικής ευεξίας, η ενθάρρυνση του μαζικού αθλητισμού, της αναζωογονητικής ψυχαγωγίας, του δημιουργικού ερασιτεχνισμού (χόμπι κλπ) και η καλλιέργεια καλών διατροφικών συνηθειών δεν πρέπει να λείπουν.
- Απλοποίηση της ζωής, εξασφάλιση ιδιωτικού χρόνου και δημοσίου χώρου: Χρειάζεται προσπάθεια για απλούστευση όλων εκείνων των καταστάσεων (από την δημόσια διοίκηση, την υπερκατανάλωση, τα πρότυπα βίου, τις διάφορες συμβατικές και μη υποχρεώσεις κλπ) που αφαιρούν χρόνο και ενέργεια από την εστίαση στα βασικά προτάγματα της ζωής. Εξοικονόμηση και εξασφάλιση του απαραίτητου ιδιωτικού χρόνου για την σύσφιξη των οικογενειακών δεσμών. Απελευθέρωση του δημοσίου χώρου, για ψυχαγωγία, αναψυχη και κοινωνικοποίηση.
- Γενικά κάθε θεσμική παρέμβαση που βοηθάει τους γονείς: Σε κάθε νόμο, σε κάθε θέσμισμα της Πολιτείας ένα βασικό ερώτημα πρέπει να είναι εάν και κατά πόσο βοηθάει ή παρεμποδίζει την οικογένεια και την τεκνοποιία. Αυτό είναι μια ενδεικτική αρχική παρατήρηση. Οι περιπτώσεις είναι αναρίθμητες.
Σε ηθικό-πνευματικό επίπεδο:
- Εκστρατεία ενημέρωσης, προβολής και ενθάρρυνσης: Το κράτος έχει δείξει ότι όταν θέλει να διαδώσει ένα μήνυμα στην κοινωνία, μπορεί να το κάνει πολύ αποτελεσματικά. Το βιώσαμε στην μαύρη περίοδο του Covid. Υπάρχουν μηχανισμοί, με κύρια αιχμή τα ΜΜΕ, όπου η αξία της οικογένειας και των παιδιών μπορεί να προβληθεί πολλαπλώς και με εντυπωσιακά αποτελέσματα. Όταν αυτό συνοδευτεί και από έμπρακτη υποστήριξη, κυριολεκτικά μπορεί να μεταμορφώσει την νοοτροπία της κοινωνίας μας και να ξυπνήσει το ζωτικό της σφρίγος.
- Αναστήλωση του κύρους της μητρότητας & της οικογένειας: Το κύρος και η αξία της μητρότητας πρέπει να αναδειχθεί με κάθε τρόπο. Οι νεαρές κοπέλες πρέπει να νιώθουν ότι η ιδιότητα της μητέρας θα τους προσδίδει κοινωνική αναγνώριση, καταξίωση, σεβασμό και κύρος, περισσότερο από οτιδήποτε άλλο. Το ίδιο αντίστοιχα και οι νεαροί άντρες.
- Προβολή παραδειγμάτων: Ειδικά στις μικρές ηλικίες το παράδειγμα είναι το κύριο παιδαγωγικό μέσο. Αλλά και στις μεγαλύτερες, η προβολή υγιών παραδειγμάτων βίου συνιστά οδοδείκτη κοινωνικής συμπεριφοράς. Τέτοια προβολή μπορεί να γίνει όχι μόνο μέσα από τα ΜΜΕ, αλλά και με ειδικά αφιερώματα και επετείους, με τιμητικές διακρίσεις, με ονοματοδοσίες οδών, κλπ.
- Συμβουλευτική νέων και οικογενειών: Συχνά η σωστή συμβουλευτική σε θέματα οικογένειας αίρει τους δισταγμούς των νέων για να προχωρήσουν στην δημιουργία της, και δρα βοηθητικά και θεραπευτικά σε όποια προβλήματα και δυσκολίες τυχόν συναντούν. Είναι κάτι που πρέπει να θεσμιστεί από το κράτος.
- Αποθάρρυνση αμβλώσεων: οι αμβλώσεις ακόμα και σε καθαρά πρακτικό επίπεδο (χωρίς καν να εξετάζουμε το ηθικό μέρος) είναι μια πρακτική αναμφίβολα επιζήμια για την δημογραφία μιας κοινωνίας. Αποφεύγοντας τον πειρασμό καταλογισμού ευθυνών και ενστάλαξης ενοχών, πρέπει να ιδωθεί η κάθε μία άμβλωση ως αποτυχία σύνολης της κοινωνίας μας (και να κοινωνηθεί αυτό το μήνυμα), ως αποτυχία δόμησης ενός στέρεου και συνεπούς αξιακού συστήματος, και υπεύθυνης τήρησής του. Είναι ανάγκη οι νέες γενιές να τύχουν σοβαρής αξιακής θωράκισης και ενημέρωσης για το θέμα, και οι νέες μητέρες να έχουν την καλύτερη δυνατή υποστήριξη, για να ανταπεξέλθουν στις ευθύνες τους έναντι της κυοφορούμενης ζωής.
- Αποθάρρυνση woke μηνυμάτων: Η επονομαζόμενη “woke ατζέντα” στο σύνολό της δεν ευνοεί την δημιουργία οικογένειας και την τεκνοποιία, προτάσσοντας την κατασφάλιση αξιώσεων (συχνά ανεδαφικών) του ατόμου ή κάποιων ειδικών ομάδων έναντι των κοινών αναγκών, τις οποίες συχνά και ενοχοποιεί. Η υπερπροβολή και η μαζική της διαφήμιση δρα κατασταλτικά στην διάθεση των νέων γενεών για τεκνοποιία, και δεν μπορεί να ενθαρρύνεται.
- Τόνωση θρησκευτικού αισθήματος: Προβολή της πνευματικότητας, της ηθικής και του μεταφυσικού, ως πηγές νοήματος του βίου, και ως πηγές άντλησης δύναμης, πέρα από τον αμιγή υλισμό και ατομισμό της μετανεωτερικότητας, που δείχνει να επικρατεί σήμερα.
- Εμφύσηση αισθήματος ευθύνης: Ως αντίποδα και αντίδοτο στον άκρατο δικαιωματισμό που έχει επικρατήσει στις δυτικές κοινωνίες είναι ανάγκη οι νέες γενιές να παιδαγωγηθούν με βασικό άξονα την αγάπη για την ευθύνη απέναντι στον συνάνθρωπο, στον οικείο και στο κοινωνικό σύνολο. Εμείς οι Έλληνες πρέπει να ξαναθυμηθούμε το Φιλότιμο και την πληρότητα του βίου που αυτό μας δίνει.
- Εμπέδωση κλίματος αισιοδοξίας και ασφάλειας: Η ανασφάλεια, η αβεβαιότητα για το μέλλον, η ρευστότητα των συνθηκών, δημιουργούν ασταθές έδαφος, όπου δεν μπορούν να βασιστούν οι νέοι που επιθυμούν μια οικογένεια. Το κλίμα βάσιμης ελπίδας και αισιοδοξίας είναι κάτι που οπωσδήποτε πρέπει να καλλιεργηθεί με κάθε τρόπο.
- Επαναφορά της διευρυμένης οικογένειας: Πρέπει να αναζητηθούν τρόποι ώστε να ενθαρρύνεται η επανένωση των οικογενειών σε πιο διευρυμένα σχήματα, δημιουργώντας ένα περιβάλλον πιο ευνοϊκό για την ανατροφή των παιδιών.
Σύντομο επιμύθιο:
Αν μας ενδιαφέρει η ιστορική μας επιβίωση, αν νιώθουμε ότι έχουμε ευθύνη και θα λογοδοτήσουμε απέναντι στις γενιές των νεκρών και των αγέννητων, αν συναισθανόμαστε ότι δεν δικαιούμαστε να αφήσουμε αυτό το ιστορικό και φωτεινό έθνος να σβήσει, τότε πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι η πρώτη γραμμή άμυνας ενός έθνους είναι τα μαιευτήρια. Και να μην λυπηθούμε προσπάθειες και κόπους για αυτό. Δεν είναι κόπος, χαρά είναι!
Στην ματαίωση του “μπορεί να γίνεται, αλλά είναι δύσκολο” να απαντήσουμε με λεβεντιά: “μπορεί να είναι δύσκολο, αλλά γίνεται”.
“Τρία πράγματα μας θυμίζουν τον χαμένο παράδεισο:
το άρωμα των λουλουδιών, το κελάηδισμα των πουλιών
και το γέλιο των παιδιών”
(Φ.Ντοστογιέφσκι)