γράφει ο Γεώργιος Χ. Χατζής (*)
Μέρος Α’: Η φύση του Δημογραφικού
Τα διάφορα σοβαρά προβλήματα που αντιμετωπίζει σήμερα η πατρίδα μας δημιουργούν ένα περίπλοκο όσο και ζοφερό πλέγμα. Από αυτά όμως το Δημογραφικό είναι το μόνο που συνδέεται σχεδόν με όλα, και που είναι σε θέση να σημάνει (και δυστυχώς δεν είναι υπερβολή) τον ιστορικό μας αφανισμό.
Το Δημογραφικό είναι από μόνο του ένα περίπλοκο πολυδιάστατο και δυσεπίλυτο πρόβλημα, και αξίζει λίγο να το αναλύσουμε.
Σε τι συνίσταται:
Δεν είναι μόνο το πληθυσμιακό μέγεθος μιας χώρας που καθορίζει το δημογραφικό της πρόβλημα. Εκτός από αυτό (που οπωσδήποτε και πρωτίστως ισχύει) υπάρχουν και άλλες σημαντικές συνιστώσες, όπως:
- Ο ρυθμός των γεννήσεων, ή αλλιώς οι γεννήσεις ανά γυναίκα: Για να έχουμε ανανέωση του πληθυσμού, πρέπει στατιστικά κάθε γυναίκα να γεννά περίπου 2.1 τέκνα. Είναι αυτό που λέμε “δείκτη γονιμότητας”. Οτιδήποτε περισσότερο οδηγεί σε αύξηση, και οτιδήποτε λιγότερο σε μείωση του πληθυσμού.
- Ηλικία τεκνοποίησης: Ανεξάρτητα από τον αριθμό των παιδιών, έχει σημασία εάν οι γυναίκες τεκνοποιούν σε νεαρή ή σε πιο προχωρημένη ηλικία. Με τεκνοποίηση σε μικρότερες ηλικίες, όχι μόνο ο πληθυσμός διατηρείται μεγαλύτερος, αλλά και υπάρχει ενέργεια και χρόνος για περισσότερη ενασχόληση για τα παιδιά και τα εγγόνια, άρα υπάρχει θετική επίδραση στο δημογραφικό.
- Αναλογία πληθυσμού των γενεών: Έχει σημασία οι γενεές να ισορροπούν πληθυσμιακά μεταξύ τους, ώστε ο ρόλος της μιας να καλύπτει τις ανάγκες της άλλης. Ακόμα και μια έκρηξη γεννήσεων (baby-boom) δημιουργεί πρόσθετες ανάγκες ανατροφής της νέας γενιάς, που δεν είναι πάντα εύκολο να καλυφθούν. Φυσικά πολύ πιο δυσβάσταχτη είναι η αύξηση της αναλογίας των γερόντων, καθώς δεν υπάρχει ποιος να καλύψει τις αυξημένες ανάγκες φροντίδας τους.
- Εθνικότητα και ταυτότητα των γεννήσεων: Η δημογραφία δεν έχει να κάνει μόνο αριθμητικά με τον πληθυσμό μιας χώρας, αλλά και με την εθνοτική της σύσταση. Μια χώρα όπου μια εθνική ομάδα υπερισχύει δημογραφικά μιας άλλης σε 2-3 γενεές καταλήγει να είναι πρακτικά μια άλλη χώρα, με άλλο χαρακτήρα. Μια Ελλάδα όπου θα γεννιούνται μεν παιδιά, αλλά όχι ελληνόπουλα, σύντομα θα καταλήξει να είναι απλά μια “Νοτιοβαλκανική Δημοκρατία” με ακαθόριστη ταυτότητα και αμφίβολο μέλλον.
- Χωρική κατανομή: Η άνιση και στρεβλή κατανομή του πληθυσμού μιας χώρας στις διάφορες περιοχές της δημιουργεί πολλαπλά και ποικίλα προβλήματα, σχετιζόμενα τόσο με την ανισοβαρή παραγωγική δομή, την υποβάθμιση περιοχών λόγω είτε ερήμωσης είτε συνωστισμού, την χαμηλή ποιότητα ζωής στις περιοχές αυτές, την αδυναμία ισόρροπης αξιοποίησης των εθνικών πόρων, αλλά και συχνά προβλήματα εδαφικής συνοχής και ακεραιότητας.
- Εισροές και εκροές πληθυσμών: Ανεξάρτητα από το πλήθος των γεννήσεων, η μετανάστευση πληθυσμών από ή προς μια χώρα επηρεάζει σημαντικά τόσο το μέγεθος, όσο και την σύσταση (εθνολογική αλλά και ποιοτική) ενός πληθυσμού, με ολέθριες συχνά συνέπειες ως προς την μελλοντική δυναμική του.
Οι επιπτώσεις:
Θα μπορούσε το Δημογραφικό να χαρακτηριστεί ως “το πρόβλημα των προβλημάτων”. Και δεν είναι υπερβολή αυτό. Την στιγμή που οι πρώτες του επιπτώσεις γίνουν αισθητές είναι ήδη αργά, καθώς έχει ξεκινήσει μια καθοδική φαύλη περιδίνηση, που το ανατροφοδοτεί, με κατάληξη συνήθως την καταστροφή και τον αφανισμό ολόκληρης της κοινωνίας.
Η απομείωση του πληθυσμού κατά κανόνα συνοδεύεται από την γήρανσή του, σε βαθμό που αυτή δεν είναι διαχειρίσιμη. Αυτό μπορεί ενδεικτικά να αναλυθεί ως εξής:
- Το προφανές είναι ότι μεγάλο ποσοστό γερόντων απαιτεί αυξημένους πόρους από τις ολιγάριθμες μικρότερες ηλικίες, χωρίς παραγωγικό όμως αντίκρυσμα και ανταπόδοση. Συντάξεις, έξοδα υγείας, γηροκόμηση, κλπ αφαιρούν από τις μικρότερες ηλικίες πολύτιμους πόρους, χρόνο και ενέργεια που θα μπορούσαν διαφορετικά να διατεθούν στην τεκνοποιία και την ανατροφή των νέων γενεών, η οποία έτσι αποθαρρύνεται.
- Η αύξηση των ορίων συνταξιοδότησης μοιάζει μονόδρομος, αλλά αυτό μπορεί να κάνει τα πράγματα χειρότερα, καθώς από μια ηλικία και μετά οι ίδιες θέσεις εργασίας έχουν την τάση να καλύπτονται από αντιπαραγωγικούς γέροντες, αποκλείοντας τους δυναμικούς και δημιουργικούς νέους, με αρνητικότατες επιπτώσεις στο παραγωγικό δυναμικό. Επίσης έτσι οι εργαζόμενοι ηλικιωμένοι αποκλείονται από την βοήθεια στην ανατροφή των εγγονιών, κάτι που επιδεινώνει το πρόβλημα ακόμα περισσότερο. Από την άλλη, ενδεχόμενη περικοπή των πόρων για την φροντίδα του πολυπληθούς γηρασμένου τμήματος της κοινωνίας μοιραία θα προκαλέσει σοβαρά ανεπίτρεπτα προβλήματα ανθρωπιστικής φύσεως.
- Οι μεγάλες ηλικίες εκ φύσεως και κατά κανόνα είναι ευεπίφορες στην χειραγώγηση και χαρακτηρίζονται από συντηρητισμό και ατολμία. Δεν θα αποτολμήσουν καινοτόμες ρήξεις και δεν θα βρουν την δύναμη να εργαστούν για τις αλλαγές που απαιτούνται. Έτσι, σε έναν ραγδαία μεταβαλλόμενο κόσμο, το βάρος για την αντιμετώπιση νέων προκλήσεων πέφτει στους ολιγάριθμους νέους, που όμως δεν ελέγχουν την κατάσταση. Ακόμα και η πολυδιαφημιζόμενη “ψηφιακή μετάβαση” μπορεί να τελματώσει, καθώς μοιάζει υπερβολικά περίπλοκη για τους πιο ηλικιωμένους.
- Σε περιόδους έκτακτων κρίσεων (φυσικές καταστροφές, πόλεμοι, κλπ) το βάρος της αντιμετώπισης πέφτει μοιραία στις νεώτερες γενεές, που είναι αμφίβολο αν και κατά πόσο θα μπορέσουν να το σηκώσουν.
Συμπληρωματικά θα μπορούσαμε να εξετάσουμε την διάσταση της τοπολογικής ανισοκατανομής του πληθυσμού που δημιουργεί: α) από την μια ερημωμένες περιοχές (με παραγωγική κατάρρευση και ακόμα κίνδυνο για την εδαφική ακεραιότητα της χώρας) και β) από την άλλη υπερκορεσμένες μεγαλουπόλεις, όπου δημιουργούνται ποικίλα προβλήματα και βρίσκουν έδαφος διάφορες κοινωνικές νοσηρότητες. Και οι δυο αυτές περιπτώσεις επιδρούν δυσμενώς στην δημιουργία οικογενειών και στην τεκνοποιία.
Τέλος, συχνά αφήνεται χώρος για την είσοδο και επικράτηση αλλογενών πληθυσμών, συνήθως έμφορων από ζωτικό σφρίγος, που επιδρούν στον χαρακτήρα της κοινωνίας, μέχρις βαθμού αλλοίωσης ή και πλήρους επικράτησης. Έτσι μπορεί ακόμα και να χαθούν εθνικές ταυτότητες, ήθη, έθιμα, θρησκείες, γλώσσες κλπ, δηλαδή να έχουμε φαινόμενα πολιτιστικής γενοκτονίας, και βλάβης στην παγκόσμια “εθνική βιοποικιλότητα”. Η ιστορία είναι γεμάτη από τέτοια παραδείγματα.
Τα ανωτέρω είναι μόνο ενδεικτικά του προβλήματος, και φυσικά δεν το εξαντλούν. Γενικά μπορούμε να πούμε ότι η απομείωση του πληθυσμού μιας χώρας, σε συνδυασμό με την ηλικιακή δυσαναλογία εις βάρος των νέων, συμπαρασύρει την κοινωνία της σε μια καθοδική πορεία παρακμής και εκφυλισμού, συνεπεία της έλλειψης του απαραίτητου ζωτικού σφρίγους. Και όταν μιλάμε για “έλλειψη ζωτικού σφρίγους”, στην πραγματικότητα πολύ απλά εννοούμε την απώλεια της χαράς. Της χαράς που μας δίνει δύναμη και νόημα να υπάρχουμε. Της χαράς που αντλούμε από το γέλιο των παιδιών, από την θαλπωρή της οικογένειας, από την πληρότητα των σχέσεων, από την προσφορά, την ζωντάνια και την δημιουργία, από όλα όσα πληροφορούν την καρδιά ότι αυτός ο κόσμος και όμορφος είναι, και αξίζει να υπάρχει, και μπορεί να γίνει καλύτερος.
(*) διπλ. Ηλ/γος Μηχανικός (Msc) & τεχν. Γεωπόνος,
καθηγητής στην Μέση Εκπαίδευση
μέλος του Συλλόγου Πολυτέκνων Φλώρινας.
(το άρθρο ολοκληρώνεται σε 3 μέρη)