«Θολό ποτάμι»: η εξόντωση των Εβραίων της Φλώρινας μέσα από αρχειακές πηγές και νέα τεκμήρια (1)

Η εβραϊκή κοινότητα της Φλώρινας είναι η πλέον αγνοημένη στην έρευνα και στη βιβλιογραφία κοινότητα του ελλαδικού χώρου. Πέρα από κάποιες αποσπασματικές πληροφορίες σε διάσπαρτα άρθρα και κείμενα βιβλίων που πραγματεύονται την εβραϊκή παρουσία στον ελλαδικό χώρο, ουδέποτε ερευνήθηκε συστηματικά (2).

Η Φλώρινα των οθωμανικών χρόνων μέχρι την αυγή του 20 ου αι., ήταν μία άσημη, αδιάφορη, ταπεινή πολίχνη, η οποία ζούσε στη σκιά δύο μητροπόλεων της νότιας Βαλκανικής, της Θεσσαλονίκης και εγγύτερα του Μοναστηρίου. Μόλις στις αρχές του 20ου αι., αποκτά η πόλη, δειλά κι αργόσυρτα, κάποια γεωπολιτική σημασία κι εγγράφεται στον πολιτισμικό χάρτη της μακεδονικής ενδοχώρας και αυτό εξ αιτίας των εθνοτικών διαγκωνισμών, οι οποίοι θα εκφρασθούν στην περιοχή με την εξέγερση του Ίλιντεν το 1903 (3). Έκτοτε και μέχρι σήμερα η Φλώρινα θα γίνει ευρύτερα γνωστή ως μετωνυμία του «πολέμου των εθνικών ταυτοτήτων» ή αλλιώς ως «στρωματογραφία και παλίμψηστο των εθνοτικών ψυχώσεων», καθώς διάφορες πληθυσμιακές ομάδες διαπραγματεύονται τα εθνοτικά αλλά κυρίως τα εθνικά σύνορα του στενού αυτού οθωμανικού χώρου που κατακερματίζεται.

Σ’ αυτό το συνονθύλευμα ετερόκλητων πληθυσμών και σ’ ένα περιβάλλον που δυναμιτίζεται από πολεμικές επιχειρήσεις και εθνοτικές ψυχώσεις, επανιδρύεται η εβραϊκή κοινότητα της Φλώρινας της οποίας η παρουσία μαρτυρείται ήδη από τον 16 ο και 17 ο αι., με πενιχρές ωστόσο πληροφορίες για τη δομή και την διαδρομή της. Ενδεικτικά αναφέρεται, σύμφωνα με μια δημογραφική πληροφορία, ότι στις αρχές του 20ου αι. η Φλώρινα αριθμούσε μόλις 20 Εβραίους (4).

Ο κατακερματισμός της οθωμανικής αυτοκρατορίας σε εθνικά κράτη, θα στερήσει από την ελλαδική επικράτεια το Μοναστήρι, το οποίο αποτελούσε σύνορο ενός ελληνισμού αλλά και σπουδαία εβραϊκή μητρόπολη της Βαλκανικής. Το Μοναστήρι, αποτέλεσε προορισμό καταφυγής και πυρήνα ανάπτυξης μιας πολιτισμικά εύρωστης και πολυπληθούς σεφαραδίτκης κοινότητας ήδη από την επαύριον των διωγμών των Εβραίων από την Ιβηρική στα τέλη του 15 ου αι., με έντονη πολιτισμική και οικονομική παρουσία, ανταγωνιστική της ετέρας εβραϊκής μητρόπολης της Θεσσαλονίκης (5). Όταν όμως το Μοναστήρι γίνεται θέατρο πολεμικών επιχειρήσεων στη διάρκεια των βαλκανικών πολέμων και κυρίως όταν καταστρέφεται, κατά τη διάρκεια του Α΄ Π.Π., εκατοντάδες Μοναστηριώτες Εβραίοι παίρνουν το δρόμο της προσφυγιάς, με αποτέλεσμα η Φλώρινα, ως ενδιάμεσος σταθμός του ταξιδιού αυτού προς τη Θεσσαλονίκη, την εγγύτερη εβραϊκή μητρόπολη, να δεχτεί έναν σημαντικό αριθμό Εβραίων και κυρίως τα φτωχότερα στρώματα καθώς οι ευπορότεροι επιλέγουν την πλούσια Θεσσαλονίκη, η οποία προσφέρει περισσότερες ευκαιρίες ανάπτυξης.

Στην «Πλουρίνα», όπως ονόμαζαν οι Εβραίοι τη νέα τους πατρίδα, οι αυτοαποκαλούμενοι Μοναστηρλί Εβραίοι σύντομα ηγεμονεύουν στα κοινοτικά πράγματα, καθώς είναι πολυπληθέστεροι των ελάχιστων προϋπαρχόντων, επιπλέον δε κουβαλούν την κοινοτική εμπειρία της μεγάλης κοινότητας του Μοναστηρίου. Οι νέοι αυτοί έποικοι διαμορφώνουν νέους όρους στην κοινοτική ζωή της πόλης και δραστηριοποιούνται σε έναν οικείο, πλην όμως στενό, γεωγραφικό, κοινωνικό, οικονομικό και πολιτισμικό χώρο, πλην όμως για μόλις τριάντα χρόνια, καθώς στη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής θα υποστούν τον διωγμό που αφάνισε στην Ευρώπη τον εβραϊκό πληθυσμό της. Η Φλώρινα συνεπώς λειτούργησε ιστορικά για τους Μοναστηριώτες Εβραίους ως «αίθουσα αναμονής» ως ένας ενδιάμεσος σταθμός από το Μοναστήρι ως το Άουσβιτς.

Στη Φλώρινα η εβραϊκή συνοικία δεν είχε κάποια περίκλειστη διάταξη, όπως συνέβαινε σε άλλες πόλεις (λ.χ. στη Βέροια), αλλά αναπτυσσόταν στην παραποτάμια περιοχή «Κοκόζια», στις σημερινές οδούς Ηπείρου, Χρυσοστόμου Σμύρνης, Γιαννιτσών και Αβέρωφ, ενώ η Συναγωγή της ήταν κτισμένη στην όχθη του Σακουλέβα, στη συμβολή των οδών Αβέρωφ και Γιαννιτσών, και η οποία καταστράφηκε στην Κατοχή, ενώ ένα τμήμα του οικοπέδου αργότερα επιχωματώθηκε από το ποτάμι. Στην πλειονότητά τους ήταν έμποροι και μικροεπαγγελματίες, οι οποίοι διατηρούσαν τα καταστήματά τους κυρίως στην οδό Μεγ. Αλεξάνδρου και στη στοά Σπυράκη.

Στην περίοδο του Μεσοπολέμου, η εβραϊκή κοινότητα της Φλώρινας δοκίμασε τις δικές της αντοχές εξ αιτίας των διακοινοτικών εντάσεων που προκάλεσε σειρά μέτρων της Κυβέρνησης τα οποία περιόριζαν διάφορα δικαιώματά των Ελλήνων Εβραίων (6) και οι οποίες είχαν ως αποτέλεσμα τη διαμόρφωση ενός εχθρικού κλίματος στην πόλη – γεγονός που εξανάγκασε ικανό αριθμό Εβραίων είτε να επιστρέψει στο πιο φιλικό Μοναστήρι είτε να μεταναστεύσει σε άλλες χώρες αλλά και την Παλαιστίνη, υπό την επιρροή και του σιωνιστικού κινήματος.

Στην περίοδο της Γερμανικής Κατοχής, η Ελλάδα είχε διαμοιραστεί μεταξύ των εταίρων του Άξονα σε τρεις ζώνες δικαιοδοσίας: τη γερμανική, την ιταλική και τη βουλγαρική. Η Φλώρινα αποτέλεσε εξ αρχής το βορειοδυτικό σύνορο της γερμανικής ζώνης Κατοχής. Τούτο σημαίνει ότι και στη Φλώρινα ίσχυαν και εφαρμόζονταν όλες οι διαταγές της Γερμανικής Διοίκησης Θεσσαλονίκης-Αιγαίου και με τον τρόπο αυτό όλοι οι Εβραίοι της ζώνης αυτής εξομοιώνονταν με τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης (7).

Το σχέδιο της «Τελικής Λύσης», δηλαδή της εξόντωσης των Εβραίων, ξεκινά να απασχολεί κεντρικά την γερμανική διοίκηση από τις αρχές του 1942. Από τις πρώτες ενέργειες της γερμανικής διοίκησης (σ.σ. στην Ελλάδα) ήταν η καταγραφή του εβραϊκού πληθυσμού, της περιουσίας τους, των ιδρυμάτων και των επιχειρήσεων. Το έργο αυτό είχε αναλάβει από το τέλος του 1941 το Κομάντο Ρόζενμπεργκ μια ομάδα που «οφείλει το όνομά της στον θεωρητικό του ναζισμού, Άλφρεντ Ρόζενμπεργκ, και η οποία είχε ως στόχο την καταγραφή του εβραϊκού πληθυσμού στις κατεχόμενες χώρες και την καταλήστευση περιουσιών, πολύτιμων λίθων, σπανίων αντικειμένων, έργων τέχνης, βιβλιοθηκών, αρχαιοτήτων κλπ (8).

Ένα νέο τεκμήριο που προστίθεται στην έρευνα για τη δράση της ομάδας αυτής είναι οι πληροφορίες για τη δράση του Κομμάντο και σε άλλες εβραϊκές κοινότητες πέραν της Θεσσαλονίκης. Το νέο αυτό τεκμήριο προέρχεται από το Ομοσπονδιακό Αρχείο της Γερμανίας. Πρόκειται για την αλληλογραφία μεταξύ της δοτής από τους Γερμανούς διοίκησης της Κοινότητας της Θεσσαλονίκης και του Κομμάντο Ρόζενμπεργκ (9).

Από την επισκόπηση του τεκμηρίου προκύπτει ότι το Κομμάντο, αφού είχε ολοκληρώσει σχεδόν το έργο του στη Θεσσαλονίκη, ακολούθως, στις αρχές του 1942, επέβαλε στην εβραϊκή διοίκηση να μεριμνήσει για την αποστολή υπαλλήλων της Κοινότητας σε διάφορες κοινότητες της Μακεδονίας με σκοπό να καταγράψουν ανθρώπους, περιουσίες, ιδρύματα και ονόματα των μελών των διοικήσεων των κοινοτήτων. Ακολούθως, ο πρόεδρος της Κοινότητας της Θεσσαλονίκης όφειλε να υποβάλει λεπτομερή αναφορά της έρευνας κατά Κοινότητες στο Κομμάντο.

Το τεκμήριο αυτό περιλαμβάνει τις λεπτομερείς αναφορές για τις κοινότητες της Βέροιας, της Φλώρινας, της Καστοριάς και της Πρέβεζας και μας δίνει μια πιστή εικόνα της κατάστασης των κοινοτήτων καθώς και άλλες πολύτιμες πληροφορίες. Η απαίτηση των υπαλλήλων για πλήρη αναφορά των περιουσιακών στοιχείων περιλάμβανε ακόμα και τον αριθμό των ολίγων ελαιόδεντρων στην περίπτωση της Πρέβεζας και την τύχη των εσόδων από την εκμετάλλευσή τους!

Σύμφωνα με το τεκμήριο, τον Φλεβάρη του 1942 υπάλληλοι της Κοινότητας της Θεσσαλονίκης επισκέπτονται τη Φλώρινα και έρχονται σε επαφή με τα μέλη της διοίκησης της εβραϊκής κοινότητας της πόλης. Το τεκμήριο περιγράφει την κοινότητα ως μία από τις πτωχότερες της Ελλάδας με μόλις 344 μέλη – μια δημογραφική πληροφορία που θα απασχολήσει παρακάτω. Αναφέρεται στη θέση της εβραϊκής συνοικίας και της Συναγωγής, την οποία βρίσκουν σε πολύ κακή κατάσταση. Το έγγραφο παραθέτει τα ονόματα και τις ιδιότητες των μελών της διοίκησης της Κοινότητας τα οποία ήταν την εποχή εκείνη ο Πρόεδρος της Ιεσουά Ισαάκ Σαρφατή, έμπορος, ο οποίος κατοικούσε στην οδό Μεγ. Αλεξάνδρου, ο ταμίας και ελεγκτής Σαμουέλ Χαϊμ Ισχάκ, ο οποίος κατοικούσε στην οδό Γιαννιτσών και ο γραμματέας Μωϋσής Βιντάλ Μπίβας. Σύμφωνα με το έγγραφο, τα μέλη της διοίκησης δίνουν αναλυτικές πληροφορίες για την οικονομική κατάσταση της Κοινότητας και των μελών της, δίχως όμως να αναφέρονται στο έγγραφο αναλυτικά οικονομικά στοιχεία.

Το τεκμήριο περιορίζεται σε αυτή την μοναδική αναφορά και συνεπώς δεν γνωρίζουμε αν ακολούθησε νεότερη αλληλογραφία. Το πιθανότερο είναι ότι, εξ αιτίας των άθλιων οικονομικών της Κοινότητας, δεν επιδείχθηκε άλλο ενδιαφέρον για την κοινότητα της Φλώρινας και η πιο χρήσιμη πληροφορία για τις αρχές Κατοχής αφορούσε τον αριθμό των μελών της Κοινότητας που θα φανεί ένα χρόνο μετά αναγκαίο στατιστικό μέγεθος για την διαχείριση του ανθρώπινου φορτίου των αποστολών στα στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Ακριβώς ένα χρόνο μετά, στις 13 Φεβρουαρίου 1943, συστηματοποιείται το σχέδιο εφαρμογής της «Τελικής Λύσης». Ο Γερμανός Διοικητής της Θεσσαλονίκης εκδίδει μια σειρά διαταγών για την εφαρμογή των φυλετικών μέτρων σε όλες τις κοινότητες της γερμανικής ζώνης κατοχής που αφορούσαν το διακριτικό σήμα (σ.σ. το άστρο) και το γκέτο (10).

Την εφαρμογή των μέτρων αυτών στη Φλώρινα ανέλαβαν στις 28 Φεβρουαρίου οι υπάλληλοι της Κοινότητας της Θεσσαλονίκης Ελιέζερ Μιτράνι και Ραούλ Μπενουζίλιο (11). Πειθήνια οι Εβραίοι της Φλώρινας συμμορφώνονται στις διαταγές, και ο εβραιομαχαλάς της πόλης διαμορφώνεται σε ένα αυτοσχέδιο γκέτο. Από τη στιγμή εκείνη οποιαδήποτε αλλαγή κατοικίας πρέπει να γίνεται γνωστή στη γερμανική διοίκηση της πόλης, ενώ οι ποινές και τα αντίποινα σε περίπτωση διαφυγής αποθαρρύνουν οποιαδήποτε σκέψη διαφυγής από την πόλη. Ωστόσο, εξήντα τέσσερις Φλωρινιώτες Εβραίοι κατορθώνουν να αποδράσουν από την πόλη και να διαφύγουν στην γύρω ορεινή ζώνη ή προς την Θεσσαλία η οποία ανήκε στην ιταλική ζώνη Κατοχής, ενώ κάποιοι (λίγοι) εξ αυτών εντάσσονται σε ανταρτικές ομάδες που δρουν στην ευρύτερη περιοχή (12). Οι υπόλοιποι θα συλληφθούν στις 28 Απριλίου, θα οδηγηθούν προσωρινά ως κρατούμενοι για δύο ημέρες στο κτίριο του 1ου και 2ου Δημοτικού Σχολείου της πόλης, και στις 30 Απριλίου θα στοιβαχτούν στα τρένα που θα τους οδηγήσουν στη Θεσσαλονίκη για να εγκλειστούν στο διαμετακομιστικό στρατόπεδο του Χιρς, δίπλα στον τότε σταθμό της πόλης, το οποίο λειτουργούσε ως διαμετακομιστικό κέντρο των αποστολών προς τα στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Οι Εβραίοι της Φλώρινας αναχώρησαν από τη Θεσσαλονίκη με προορισμό το στρατόπεδο του Άουσβιτς-Μπιρκενάου στις 3 Μαϊου ως φορτίο της 15ης Αποστολής, η οποία συμπεριλάμβανε επιπλέον τους Εβραίους της Βέροιας (13), και κατά μία άποψη και τους Εβραίους του Διδυμοτείχου, της Ορεστιάδας και του Σουφλίου καθώς επίσης και Εβραίους της Θεσσαλονίκης. Ένας πληθυσμός περίπου 2.500-2600 ατόμων (14). Στη βιβλιογραφία είχε επικρατήσει παλαιότερα η άποψη ότι οι Εβραίοι της Φλώρινας και της Βέροιας είχαν μεταφερθεί με την 16η Αποστολή, η οποία αναχώρησε στις 8 Μαϊου (15). Η άποψη όμως αυτή πλέον ελέγχεται σοβαρά ως ανακριβής, όπως προκύπτει από τα τεκμήρια του Αρχείου του Άουσβιτς. Τα τεκμήρια αναζητήθηκαν στις καρτέλες κρατουμένων του Άουσβιτς, όπου βρέθηκαν πέντε καταχωρίσεις Φλωρινιωτών Εβραίων και τρεις καταχωρίσεις Εβραίων από τη Βέροια.

Από την κοινότητα της Φλώρινας εντοπίστηκαν οι Πάρδο Μωϋς, με αύξοντα αριθμό εισαγωγής 121052, Μεναχέμ Καλντερών, με αύξοντα αριθμό εισαγωγής 120802, Σαμπετάι Μεσουλάμ, με αύξοντα αριθμό εισαγωγής 120919, Μορδεχάι Τέστα, με αύξοντα αριθμό εισαγωγής 121178 και Χασών Σαμουέλ με αύξοντα αριθμό εισαγωγής 122172, ενώ από την κοινότητα της Βέροιας εντοπίστηκαν οι Χαϊμ Μανουέλ, με αύξοντα αριθμό εισαγωγής 120981, Ρουμπέν Εμμανουέλ, με αύξοντα αριθμό εισαγωγής 120941 και Σαμουέλ Γαβριέλ, δίχως όμως αναφορά του αύξοντος αριθμού εισαγωγής του στο στρατόπεδο.

Όπως, συνεπώς, ευχερώς διαπιστώνεται από τους παραπάνω αύξοντες αριθμούς, πέντε από τις έξη περιπτώσεις φέρουν αύξοντες αριθμούς της ίδιας σχεδόν χιλιάδας (120802,120919,120941, 120981 και 121178), ενώ και ο αύξων αριθμός του Ζακ Στρούμσα από τη Θεσσαλονίκη ανήκει στην ίδια χιλιάδα (121097), γεγονός που επιβεβαιώνει ότι κι αυτός είχε «στοιβαχτεί» στην ίδια αποστολή, παρά την παράθεση διαφορετικών ημερομηνιών στο βιβλίο του (16).

Η τεκμηρίωση της ημερομηνίας αναχώρησης και εισαγωγής στο Άουσβιτς έχει γίνει με αντιπαραβολή αφενός των στοιχείων από το αρχείο της Διεύθυνσης των ελληνικών σιδηροδρόμων (17) κι αφετέρου των αντίστοιχων καταχωρίσεων στο Αρχείο του Άουσβιτς (18). Σύμφωνα λοιπόν με τα στοιχεία αυτά, η 15η αποστολή, που σημάνθηκε ακολούθως με τους παραπάνω αύξοντες αριθμούς εισαγωγής, έφθασε στο Άουσβιτς/Μπιρκενάου τα ξημερώματα του Σαββάτου 8 Μαϊου, οπότε έγινε η πρώτη επιλογή των ικανών για εργασία και αυτών που θα οδηγούνταν απευθείας στα κρεματόρια.

Σύμφωνα με την πρακτική που ακολουθούνταν, οι άνδρες και οι γυναίκες ηλικίας μεταξύ 18-45 χρόνων κι όσοι στο όριο αυτών των ηλικιών έδειχναν αντίστοιχα μεγαλύτεροι ή μικρότεροι και σε κάθε περίπτωση αυτοί που επιλέγονταν ως «ικανοί για εργασία», εισάγονταν στο στρατόπεδο του Άουσβιτς και υποβάλλονταν σε καταναγκαστικά έργα μέχρις ότου ασθενήσουν ή υποκύψουν από τη λιμοκτονία και τις κακουχίες. Ο υπόλοιπος πληθυσμός της πρώτης «επιλογής», δηλαδή παιδιά, ηλικιωμένοι, ασθενείς και ανάπηροι οδηγούνταν απευθείας στους θαλάμους των αερίων για εξόντωση (19).

Σύμφωνα με την παραπάνω πρακτική, υποθέτουμε ότι από την 15η αποστολή, συνολικού πληθυσμού 2.600 ατόμων, 883 άτομα (568 άνδρες και 315 γυναίκες) κρίθηκαν στην πρώτη επιλογή που έγινε στην ράμπα του σταθμού ως «ικανοί για εργασία» και εισήχθησαν στο Άουσβιτς, όπου καταγράφηκε η εισαγωγή τους στα δελτία εισαγωγής, ενώ οι υπόλοιποι, συνολικά 1.717 άτομα οδηγήθηκαν απευθείας στους θαλάμους αερίων. Με βάση τα κριτήρια επιλογής, τα οποία εξειδικεύονταν κατά περίπτωση και όχι πάντα με απόλυτα νούμερα, θα ήταν ασφαλώς παρακινδυνευμένο και αυθαίρετο να τολμήσουμε οποιαδήποτε στατιστική για την τύχη του πληθυσμού της Φλώρινας στην πρώτη αυτή επιλογή.

Από τον πληθυσμό των Εβραίων της Φλώρινας δεν επιβίωσε κανείς. Στο Άουσβιτς θανατώθηκαν συνολικά 329 Εβραίοι από τη Φλώρινα. Για την τεκμηρίωση του αριθμού αυτού, που διεκδικεί ακρίβεια στα όρια του στατιστικού λάθους, και την κατάρτιση ενός καταλόγου των θυμάτων, ήταν αναγκαία η προσφυγή σε διάφορα τεκμήρια και πηγές. Οι δυσχέρειες, όπως και σε άλλες περιπτώσεις θυμάτων άλλων Κοινοτήτων του ελλαδικού χώρου, ήταν προφανείς.

Το έργο της συλλογής και τεκμηρίωσης του αριθμού και των ονομάτων αξιοποίησε αρχικά την κατάσταση θυμάτων που είχε καταρτίσει το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο της Ελλάδας σταδιακά από την επαύριο των διωγμών των Ελληνοεβραίων (20). Ωστόσο, η πρώτη αυτή προσπάθεια δεν διεκδικούσε πληρότητα στοιχείων, καθώς σε αυτό περιέχεται ό,τι βρέθηκε και όπως τούτο βρέθηκε.

Έπρεπε, συνεπώς, για τη βελτίωση της πρώτης αυτής απόπειρας, να γίνει αντιπαραβολή όλων των ονομάτων με άλλα σωζόμενα ντοκουμέντα (προπολεμικούς εκλογικούς καταλόγους, μητρώα αρρένων κ.ά) και με προφορικές ή γραπτές μαρτυρίες και πληροφορίες, ώστε μέσω της αντιπαραβολής τους με τα αντίστοιχα διαθέσιμα ονόματα των θυμάτων και των επιζώντων, που διασώζουν τα γραπτά ή προφορικά τεκμήρια, να γίνει η ταυτοποίησή τους. Ωστόσο τα τεκμήρια αυτά, δεν ήταν πλήρη και δεν απέδιδαν τον πραγματικό αριθμητικό πληθυσμό της, ο οποίος δεν ήταν επακριβώς γνωστός, και τεκμηριώθηκε εξαντλητικά μέσα από διάφορα τεκμήρια.

Το δεύτερο αξιόλογο αποθετήριο τεκμηρίων που αξιοποιήθηκε στην έρευνα, αν και περισσότερο διαφωτιστικό αλλά κάποτε επίσης προβληματικό (διπλοεγγραφές ή λανθασμένες καταχωρίσεις), ήταν η βάση δεδομένων του Yad Vashem.

Τέλος, το τρίτο αποθετήριο τεκμηρίων που αξιοποιήθηκε, αν και με πενιχρά, αλλά ουσιαστικά όπως είδαμε, αποτελέσματα, ήταν τα αρχεία του στρατοπέδου συγκέντρωσης του Άουσβιτς.

Με αυτές τις αδυναμίες των παραμέτρων τεκμηρίωσης που μόλις αναφέρθηκαν, οι βασικοί κατάλογοι δεδομένων αντιπαραβλήθηκαν εξονυχιστικά, επιχειρώντας να αποκλειστούν σφάλματα ταυτοποίησης αλλά και περιορίζοντας το πεδίο της έρευνας στους μόνιμους κατοίκους της πόλης, ενώ ως τόπος θανάτου αναφέρεται γενικά το στρατοπεδικό συγκρότημα του Άουσβιτς (21).

Σύμφωνα λοιπόν με το συνδυασμό των τεκμηρίων ο συνολικός αριθμός των μελών της εβραϊκής κοινότητας της Φλώρινας ανερχόταν το 1943 στους 393 (329 + 64 επιζώντες). Βεβαίως είδαμε προηγουμένως στο τεκμήριο της αναφοράς για την εβραϊκή κοινότητα της Φλώρινας του 1942 ότι ο αριθμός των μελών που αναφερόταν σε αυτό ήταν 344. Από την έρευνα ωστόσο των τεκμηρίων που ερευνήθηκαν προέκυψε ότι η αναφορά αυτή προφανώς παρέλειψε βρέφη και νέες γέννες, διότι μεταξύ των ετών 1941 και 1943 είχαν προκύψει τουλάχιστον 40 νέες γέννες, γεγονός που αύξησε τον πραγματικό πληθυσμό και προσεγγίζει το τελικό νούμερο της παρούσας έρευνας (22).

Τα θύματα της Φλώρινας έχουν αποκτήσει πια όνομα και επίθετο, γνωρίζουμε τις ηλικίες τους, την οικογενειακή κατάστασή τους, το επάγγελμα τους και αποκτούν πλέον μια θέση στη μνήμη.

Εβδομήντα και πλέον χρόνια μετά την καταστροφή της εβραϊκής κοινότητας της Φλώρινας, η σύγχρονη πόλη δεν διασώζει οποιοδήποτε αποτύπωμα της εβραϊκής παρουσίας στο χώρο αλλά και στη συλλογική μνήμη και συνείδησή της. Η οικοδομική δραστηριότητα των τελευταίων δεκαετιών εξαφάνισε τον εβραιομαχαλά και τη Συναγωγή, ενώ το εβραϊκό νεκροταφείο «φαγώθηκε» από την εγκατάλειψη και τη φύση.

Οι Εβραίοι της Φλώρινας είναι μια παρουσία που παρασύρθηκε από το «θολό ποτάμι» της μη-μνήμης και της απουσίας της μετα-μνήμης. Ό,τι απέμεινε σ’ αυτήν την άκρια της ελλαδικής επικράτειας είναι το σύνορο, το ποτάμι και η σιωπή.-

Γιώργος Λιόλιος

1 Το κείμενο αποτελεί επεξεργασμένη μορφή της ομώνυμης εισήγησης που παρουσιάστηκε στο επιστημονικό συνέδριο που διοργάνωσε το Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας (Φλώρινα, 13-14/10/2017) με θέμα «Η Δυτική Μακεδονία στη δεκαετία 1940-50».

2 Ενδεικτικά στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία το άρθρο του Yitzchak. Kerem, “Florina,” in Pinkas ha–Kehillot Yavan (1999), 319–22.

3 Ενδεικτικά, Ν. Κυριακούδης (επιμ.), Η Φλώρινα και η περιοχή της, Φλώρινα 2002, Ανδρέας Ανδρέου (επιμ.), Πρακτικά συνεδρίου: Φλώρινα 1912-2002, εκδ. Κεσόπουλος, Φλώρινα 2004, Ι. Κασκαμανίδης, «Η οθωμανική Φλώρινα (1385-1912)» στο Μίμης Σουλιώτης – Ευανθία Μπατσαρά (επιμ.), Όψεις της Δ. Μακεδονίας, εκδ. Βιβλιολογείον, Φλώρινα 2006.

4 Περισσότερα για την δημογραφική κίνηση στη Φλώρινα των αρχών του 20ου αι., βλ. Σοφία Ηλιάδου-Τάχου, «Η δημογραφική, οικονομική, κοινωνική και εκπαιδευτική εξέλιξη της πόλης της Φλώρινας τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα», Μακεδονικά ΛΔ, ΕΜΣ, 92.

5 Mark Cohen, Last Century of a Sephardic Community: The Jews of Monastir, 1839-1943, Foundation for the Advancement of Sephardic Studies and Culture, New York 2003, Shlomo Alboher, The Jews of Monastir Macedonia – The Life and Times of the Departed Jewish Community of Bitola, Jerusalem 2010

6 Περισσότερα στο Γιώργος Λιόλιος, «Εβραϊκή Κοινότητα της Βέροιας: η αμήχανη μετάβαση από ένα πολυπολιτισμικό οθωμανικό παρελθόν σ’ ένα εθνικό μέλλον» (αδ.), του ιδίου, «Μια «συκοφαντία αίματος» στη Βέροια του 1925» στο Πρακτικά Γ’ επιστημονικής ημερίδας Στη Βέροια του Μεσοπολέμου, έκδ. ΕΜΙΠΗ, Βέροια 2015

7 Μίκαελ Μόλχο στο Ισραηλιτική Κοινότης Θεσσαλονίκης, In Memoriam, Θεσσαλονίκη 1974, 83 επ.

8 Ό.π., 57-58. Επίσης, Bundesarchiv, NS 30/75. Περισσότερα για την αναφορά του Κομμάντο Ρόζενμπεργκ, βλ. (Συλλ.), Die Verfolgung und Ermordung der europäischen Juden durch das nationalsozialistische Deutschland 1933-1945, 14 Besetzes Südosteuropa und Italien, De Gruyter, Berlin/Boston 2017, 535 επ.

9 Bundesarchiv NS 30/224.

10 Μόλχο, ό.π., 83 επ.

11 Μόλχο, ό.π., 132 επ.

12 Περισσότερα στο Γιώργος Λιόλιος, ΘΟΛΟ ΠΟΤΑΜΙ (Μοναστήρι – Φλώρινα – Άουσβιτς), υπό έκδ.

13 Γιώργος Λιόλιος, Σκιές της πόλης – Αναπαράσταση του διωγμού των Εβραίων της Βέροιας, εκδ. Ευρασία, Αθήνα 2009, 140 επ., Die Verfolgung und Ermordung der europäischen Juden…, ό.π., 71.

14 Το κατά μέσο όρο επιδιωκόμενο με τα κριτήρια της SD «φορτίο» από 2.800 άτομα ανά τρένο, απαιτεί μια πλήρη «εξάντληση» της χωρητικότητας, έτσι ώστε μερικοί από εκείνους που ήταν στριμωγμένοι σε βαγόνια που προορίζονταν για κτήνη να πεθαίνουν κατά τη διάρκεια του εφιαλτικού ταξιδιού (Χάγκεν Φλάισερ, Στέμμα και Σβάστικα – Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης, τ. 2, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1995, 316).

15 Για τη σχετική διχογνωμία, βλ. Λιόλιος, ό.π.

16 Ιάκωβος Στρούμσα, Διάλεξα τη ζωή… – Από τη Θεσσαλονίκη στο Άουσβιτς, Ίδρυμα Ετς Αχάιμ – Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1997, 42 επ.

17 Φλάισερ, ό.π., 342 υπος. 129, 344.

18 Danuta Czech, Deportation und Vernichtung der griechischen Juden in KL Auschwitz, Hefte von Auschwitz 11, 1970, 5-37.

19 Για την σχετική προβληματική, βλ. Λιόλιος, ό.π., 146 επ.

20 Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο της Ελλάδος, Βιβλίο Μνήμης, Αθήνα 1979, 111 επ.

21 Περισσότερα για την προβληματική της τεκμηρίωσης στο Λιόλιος, ό.π., 189 επ. και Yorgos Liolios, “The Documentation of the Holocaust in Greece”, Lecture in memory of David Tiano (American Consulate General, Thessaloniki, Greece 14.02.2011).

22 Στο έργο της τεκμηρίωσης ήταν σημαντική η συμβολή του Σημάκη Φρανσές, μέλος του Συλλόγου Απογόνων Θυμάτων Ολοκαυτώματος – 2η γενιά, τον οποίο ευχαριστώ και από την θέση αυτή για την συνεργασία μας επί σειρά ετών στο έργο της τεκμηρίωσης των ονομάτων των θυμάτων του Ολοκαυτώματος.

Το κείμενο αποτελεί επεξεργασμένη μορφή της ομώνυμης εισήγησης που παρουσιάστηκε στο επιστημονικό συνέδριο που διοργάνωσε το Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας (Φλώρινα, 13-14/10/2017) με θέμα «Η Δυτική Μακεδονία στη δεκαετία 1940-50».

Πηγή διαδικτύου

Η κεντρική φωτογραφία έχει τίτλο “προπολεμικός εβραϊκός γάμος στη Βέροια”. Πηγή: Γιώργος Λιόλιος.