Βιβλιοπαρουσίαση: «Η κατάρα της Πραξιθέας» της Σοφίας Ηλιάδου – Τάχου
Όλγας Μούσιου – Μυλωνά
«Η Λογοτεχνία δεν εκβλασταίνει στο περιβάλλον των γραμμάτων,
αλλά στην οδύνη της πραγματικότητας»
(Margerit Duras)
Με ξεχωριστή χαρά καλωσορίζουμε στη Φλώρινα το τρίτο λογοτεχνικό βιβλίο της εκλεκτής μας συμπατριώτισσας, Σοφίας Ηλιάδου Τάχου, με τίτλο «Η κατάρα της Πραξιθέας» από τις εκδόσεις Πηγή. Πρόκειται για ένα εξαιρετικό ιστορικό μυθιστόρημα, στο οποίο η συγγραφέας καταθέτει την αληθινή ιστορία τριών γενεών από τον Μακεδονικό Αγώνα έως τον Εμφύλιο, μέσα από αφηγηματικές πρακτικές του ιστορικού λόγου και, ταυτόχρονα, μέσα από τη μυθοπλασία, τις αφηγήσεις, τις τελετές, τις παραδόσεις, τα ήθη και τα έθιμα της εποχής.
Οι μεσοπολεμικές και μεταπολεμικές δεκαετίες, με τα πλείστα τοπωνύμια και ανθρωπωνύμια της περιοχής, που χαράχτηκαν στη συλλογική μνήμη, και οι προσωπικές ιστορίες των ανθρώπων αποτυπώνονται στις σελίδες του βιβλίου, ως παρακαταθήκη από την αγαπημένη γιαγιά της, τη Βερενίκη, η οποία ανακάλυψε την ιστορία της οικογένειας, μετά από επιστημονική έρευνα, μέσα από αφηγήσεις που διασώθηκαν στο πέρασμα των χρόνων και μεταφέρθηκαν από τη μία γενιά στην άλλη.
Οι οικογενειακές ιστορίες των προγόνων της ξεδιπλώνονται με συναρπαστικό τρόπο σε διάρκεια τριών γενεών και παρατίθενται σαν κρίκοι στην αλυσίδα της ιστορικής συνέχειας του κειμένου από τα τέλη του 19ο αιώνα μέχρι τις μέρες του ’65, σε μια αδιάσπαστη κινηματογραφική διαχρονία.
Η συγγραφέας στην τρίτη λογοτεχνική της απόπειρα, παρουσιάζει ένα ώριμο συγγραφικό πόνημα, με λυρικές εξάρσεις και λόγο περίτεχνο και πολυεπίπεδο, που κλαδώνεται στη ραχοκοκαλιά της αφήγησης, με πλούσια στοιχεία προφορικότητας ξετυλίγοντας το κουβάρι της ιστορικής μυθοπλασίας.
Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΩΣ ΚΑΜΒΑΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΥΘΟΠΛΑΣΙΑ
Είναι ένα αληθινά γενναιόδωρο βιβλίο, γεμάτο ιστορική γνώση, πλούσια ηθογραφικά στοιχεία και έναν ολόκληρο πολιτισμό που έθρεψε πολλές γενιές στον πολύπαθο τόπο μας. Η ιστορία αποτελεί τον καμβά για τη μυθοπλασία. Μακεδονικός αγώνας, 1ος Παγκόσμιος, 2ος Παγκόσμιος, Κατοχή και Εμφύλιος, με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους, είναι η στόφα πάνω στην οποία εγχαράσσονται σαν κέντημα οι ιστορίες των ηρώων.
Παρουσιάζεται η αποκαλυπτική εκδοχή κάποιων πτυχών της ιστορικής αλήθειας, μέσα από διεξοδική και επίπονη μελέτη, που ενσωματώνονται αριστοτεχνικά από τη συγγραφέα στην αφήγηση και εμπλουτίζονται με επινοητική φαντασία και με βαθιά κατανόηση της ανθρώπινης φύσης. Στο βιβλίο πρυτανεύει ο ρεαλισμός στην απόδοση του πνεύματος, των συμπεριφορών, των κοινωνικών συνθηκών, των γεγονότων, των τόπων, των ενδυμασιών, των ηθών και η περίτεχνη μίξη της δημόσιας και ιδιωτικής δραστηριότητας, της προσωπικής ψυχολογίας και των απρόσωπων ιστορικών δυνάμεων, η συμβολή στην καλλιέργεια των αξιών, στον προσδιορισμό του εθνικού χαρακτήρα και στην ανάπτυξη της πολιτικής συνείδησης.
Μέσα από αυτή τη σύμπλευση αναδεικνύεται το αλληλένδετο της προσωπικής ζωής και του ιστορικού περικείμενου, που προσδιορίζει τη μοίρα των ανθρώπων και της κοινωνίας. Με την ευρηματική λογοτεχνική επινόηση των ημερολογίων για την περίοδο του Εμφυλίου ζωοποιούνται οι αυστηρές συμβάσεις του είδους, ώστε να αποδοθεί δικαίωση στις οπτικές όλων των πλευρών του ιστορικού γίγνεσθαι, ενώ σε όλο το βιβλίο γίνονται πολύτιμες ιστορικές αναφορές στα εθνικά και τα παγκόσμια τεκταινόμενα. Οι ήρωες εμπλέκονται σε περιπέτειες που συναρπάζουν καθώς η μυθοπλασία συναιρείται και γονιμοποιείται στο ατμοσφαιρικό βιβλίο με έναν αστείρευτο πλούτο γνώσεων και ιστορικών πληροφοριών, με εθνοτικές συνυπάρξεις και αστικούς μετασχηματισμούς.
ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ
Η πλοκή εξελίσσεται στα 66 υποκεφάλαια του βιβλίου με αμείωτο ενδιαφέρον από την πρώτη σελίδα ως την τελευταία γραμμή κι ο αναγνώστης βυθίζεται με την αφήγηση σε έναν κόσμο αλλοτινό κι αγαπημένο, τόσο οικείο για εμάς τους Μακεδόνες και τους Φλωρινιώτες ιδιαίτερα.
Τα πλούσια ηθογραφικά στοιχεία και η απεικόνιση των παραδόσεων και των ηθών της ελληνικής αστικής κοινωνίας του 19ου και 20ου αιώνα, αλλά και της αγροτικής υπαίθρου, όπως και της ψυχοσύνθεσης των ανθρώπων στο πλαίσιο του φυσικού περιβάλλοντος και των κοινωνικών και ιστορικών συνθηκών καθιστούν το βιβλίο δεξαμενή πολιτιστικού πλούτου.
Στιβαροί ήρωες, πλούσιες σελίδες, που ανθοβολούν εικόνες απαράμιλλης ομορφιάς, ένα βιβλίο για απόλαυση και για μελέτη, που τιμά τον τόπο μας και τον πολιτισμό μας, γιατί εμπερικλείει πολλές αλήθειες, της ζωής, της καθημερινότητας και της πολιτικής της εποχής εκείνης.
Η συγγραφέας με τη χαρακτηριστική ενάργεια της γραφής της, με τα «εύφορα ελληνικά» της και το εκλεπτυσμένο γλωσσικό της αισθητήριο, μας παραδίδει μια ρέουσα και γλαφυρή αφήγηση, «βάφτισμα» στα ωραία ελληνικά, ενώ μας θυμίζει και λέξεις ξεχασμένες, όπως: κεπέγκια, τσέτες, βασιβουζούκος, γεμιτζήδες, σοφράς, αυγατές, τσαρσί, λούστροι, κλπ. Με τη δική της ιδιόλεκτο ζωγραφίζει πίνακες τοπίων, με εξαιρετική γλαφυρότητα, συνομιλεί με μνήμες, τόπους και ανθρώπινες φιγούρες, «φωτογραφίζει» στιγμιότυπα και ανασύρει από τους βυθούς της λήθης ιστορίες ανθρώπων.
Η πολυπρόσωπη ιστορία παρακολουθεί την πορεία της οικογένειας του Στέργιου και της Πραξιθέας Νάιδου και των απογόνων τους, που κλαδώνονται σαν ένα μεγάλο δέντρο με διαδόχους και νέες οικογένειες, οι οποίες γράφουν τις δικές τους ιστορίες.
Η Πραξιθέα του τίτλου, μήτρα των επερχόμενων γενεών στις ιστορίες του βιβλίου σηματοδοτεί την αρχετυπική παραδοσιακή μητέρα, που αντιστέκεται στη δύναμη της ζωής και τηρεί την παράδοση. Η κατάρα της συμπυκνώνει τη σύγκρουση των δυο κόσμων, του παραδοσιακού με τις προκαταλήψεις και τις αγκυλώσεις του παρελθόντος με εκείνον της προόδου και της αληθινής ζωής όπου η καρδιά είναι ο ύψιστος νόμος. Ποιος κόσμος άραγε θα υπερισχύσει…; Αυτό καταγράφετε θαυμάσια στην εξέλιξη της πλοκής.
ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΩΝ ΠΕΝΤΕ ΑΙΣΘΗΣΕΩΝ
«Η κατάρα της Πραξιθέας» είναι ένα βιβλίο που τέρπει και τις πέντε αισθήσεις. Γιατί περικλείει γεύσεις απολαυστικές, παραδοσιακές και αυθεντικές: ψωμί μοσχοβολιστό, γάλα φρέσκο, τυρί πικάντικο, αυγά, μυρωδάτο τσίπουρο, ελιές, παστά ψάρια, ζεστές δυναμωτικές σούπες, και χίλια δυο καλούδια… Αλλά και αφές πολύτιμες, αγγίγματα, ανατριχιάσματα και πόνους, τραύματα και ηδονές του δέρματος… Γιατί εγκιβωτίζει ήχους: μελωδίες τραγουδιών, κελαϊδίσματα πουλιών, φωνές, βουητά, θροΐσματα μεταξωτών φουρών, μοιρολόγια, μαντολινάτες, ήχους της καθημερινής ζωής… Αλλά και οσφρητικές εμπειρίες: μοσχοβολιές κήπων και λουλουδιών, μυρωδιές σπιτικής κουζίνας, ευωδιές βρεγμένης γης, μυρωδιές αποπνικτικές του πολέμου, τρυφερές του έρωτα και της μητρικής αγκαλιάς…
Και τέλος, η όραση τέρπεται με τις εξαίσιες περιγραφές, αφού το κορυφαίο πλεονέκτημα του βιβλίου, είναι η περιγραφική δεινότητα της συγγραφέα Σοφίας Ηλιάδου. Πανδαισία αριστοτεχνικών περιγραφών ξεδιπλώνονται στις σελίδες του, καθώς παρατίθενται σκηνογραφικά, με εξαιρετικές λεπτομέρειες τόποι, καταστάσεις, σπίτια, πρόσωπα και γεγονότα καθιστώντας ιδιαίτερα ατμοσφαιρικό το κείμενο. Η μακεδονική γη αστράφτει μέσα στα χρώματα του ρεαλισμού, η βαλκανική ατμόσφαιρα κι ελληνική επαρχία ζωγραφίζονται περίτεχνα.
ΠΡΟΣΩΠΑ, ΤΟΠΟΙ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ
Οι ήρωες και οι ηρωίδες, που έχουν πολύ ενδιαφέρουσες και ξεχωριστές προσωπικότητες, μιλούν, ερωτεύονται, χαίρονται τη ζωή… μπορείς να τους αγγίξεις. Ανασαίνουν μέσα στην ίδια την Ιστορία και τελικά γράφουν την Ιστορία. Πολυπρόσωπο το βιβλίο σαν μελίσσι! Μαντιλοδεμένες χωρικές, σιωπηλές κυρίες της αριστοκρατίας, με ασημένια και χρυσά χτενάκια στα μαλλιά, γοητευτικές κι ερωτεύσιμες δεσποσύνες, αριστοκράτες με μεταξωτά πουκάμισα κι ευρωπαϊκά κοστούμια, χωρικοί με στιβάνια, αγρότισσες και αλλοεθνείς με παραδοσιακές στολές και χίλια δυο άλλα πρόσωπα….
Πολλά και τα ονόματα, κυρίως από την αρχαιότητα, ίδιον της μοναστηριώτικης κοινωνίας: Βερενίκη, Πραξιθέα, Αρίσταρχος, Φωκίων, Στέργιος, Αθηνά Νούσκα, Ελένη Νένε, Αριστομένης, Ακύλας, Βασιλική, Χαρίλαος, Περικλής, Αιμιλία, Ηρακλής, Αριστοτέλης, Καλλιόπη, Τιμολέων, Όλγα, Εριφύλλη, Περίανδρος, Ρωξάνη, Κλεονίκη, Αγαμέμνων, Βιργινία,… αλλά και Βάνες, Ντίνες, Λεβένκα, Τραϊανή, Στογιάννα, Γιοβάν και άλλα.
Οι τόποι ζωής και δράσης των ηρώων είναι, κυρίως, το αστικό περιβάλλον και οι όμορφες πόλεις: Θεσσαλονίκη, Φλώρινα, Μοναστήρι, Καστοριά,… Μα και πολλά αγαπημένα χωριά με παραδοσιακά τοπωνύμια: Μπελκαμένη, Πρεκοπάνα, Νερέτη, και άλλα.
Πολύβουο και πολυπολιτισμικό το βιβλίο, σαν τις τοπικές κοινωνίες της εποχής, Έλληνες, Εβραίοι, Άγγλοι, Γάλλοι, Βούλγαροι, Σλάβοι, Τούρκοι, πρόσφυγες Έλληνες του Πόντου.
Κεντρικό ρόλο έχει το Μοναστήρι στις όχθες του Υδραγόρα, με τις ομορφιές του και τον ξεχωριστό κοσμοπολιτισμό του. Η κουλτούρα της μοναστηριώτικης κοινωνίας αναδύεται εμφατικά και διατρέχει όλο το βιβλίο. Καταγράφονται πολλά έθιμα, όπως τα κιούπια με νερό στο κατευόδιο, έθιμα του γάμου, με το φλάμπουρο, το προζύμι, τα προικιά, τη νυφική ενδυμασία, αλλά και πολλές συνήθειες της καθημερινής ζωής. Έτσι, προκύπτει μια αειθαλής ηθογραφία της κοσμοπολίτικης ζωής του Μοναστηρίου με στοιχεία ειδυλλιακά και νατουραλιστικά, που αποτυπώνει τις αστικές δομές της εποχής, τις ανθρώπινες σχέσεις και την περιρρέουσα κουλτούρα… και αναγάγει την πόλη σε μήτρα λαϊκής κοσμοαντίληψης. Ένα κοινωνικό περιβάλλον που κληροδοτεί τρόπους σκέψης, χαρακτήρες και νοοτροπίες.
Ως θησαυροφυλάκιο το βιβλίο περικλείει και διατρέχει όλα τα κοινωνικά θέματα της εποχής: από τη μετανάστευση, τη φτώχια, τους γάμους με προξενιά και φωτογραφίες, ως το εμπόριο και τους άγραφους νόμους της αστικής κοινωνίας. Αποτυπώνει μια κοινωνία γαλβανισμένη στην αίσθηση της τιμής και της αξιοπρέπειας, που ήταν ο Προκρούστης όλων των ενστίκτων και των συναισθημάτων. Οι τοπικές κοσμοαντιλήψεις για το ηθικό και το αποδεκτό προσδιορίζουν το μέλλον όλων, που το αποδέχονται στωικά ως ποινή δια βίου για τους «ανάρμοστους» έρωτες που βίωσαν. Οι άγραφοι νόμοι της κοινότητας, η αίγλη του ονόματος της οικογένειας, η περηφάνια της καταγωγής και ο σεβασμός στο εθιμικό δίκαιο, αξίες απαράβατες, επιβάλλουν γάμους με προδιαγραφές και οι όποιες αποκλίσεις από τον κανόνα δεν γίνονται αποδεκτές.
Οι άνθρωποι ως μέλη μιας συλλογικής νοοτροπίας, συγκροτούν τις ατομικές τους ταυτότητες και τις ανακατασκευάζουν μέσα στο κοινωνικό και ιστορικό συγκείμενο, καθώς οι μοιραίες συνθήκες τους οδηγούν να γίνουν κομμάτια της ίδιας της ιστορίας. Οι νεότερες γενιές συνεχίζουν την προγονική αλυσίδα με συνέπεια, βάζοντας τις δικές τους πινελιές στο νέο τοπίο του εικοστού αιώνα, στον εμφύλιο, αλλά και στην μετέπειτα εποχή της δεκαετίας του 1960.
Ο ΕΡΩΤΑΣ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΑΦΗΓΗΣΗ
Αλλά το πιο ισχυρό εκφραστικό «όπλο» του βιβλίου είναι οι ερωτικές σκηνές που εμπεριέχει. Συναρπαστικές και κομβικές πηγαίες και παρορμητικές, αποδίδονται με έναν εικονοφόρο λόγο με κομψότητα, αλλά και με πάθος που συγκλονίζει. Οι ερωτικές συνευρέσεις σωμάτων και πόθων περιγράφονται με έναν αυθόρμητο, σχεδόν πρωτόγονο και παρορμητικό τρόπο.
Λιμπιντικές ροές διατέμνουν τον κοινωνικό κόσμο του βιβλίου. Η επιθυμία ρέει και κυκλοφορεί ανάμεσα σε όλους τους χώρους και σχεδόν σε κάθε πτυχή της κοινωνικής ζωής: φλεγόμενοι ανδρισμοί, δυνατοί κι ασίγαστοι πόθοι, ηδονικές διεισδύσεις, αγαλματένια στήθια, που νικούν τα χαρακώματα, τις αστραπές του πολέμου, τους νεκρούς, τους τραυματίες, λειτουργούν ως αντιστάθμισμα ζωής σε ένα κόσμο που φλέγεται από τους διαρκείς πολέμους.
Τολμηρές οι αποκαλύψεις των ερωτικών σχέσεων μέσα στους ενδοοικογενειακούς χώρους και οι ερωτικοί δεσμοί μεταξύ εξαδέλφων και ετεροθαλών αδερφών που προέκυπταν στο πλαίσιο των ερωτικών ξυπνημάτων των νέων. Πώς αλλιώς; Αφού η εσωστρέφεια της κοινωνίας δεν επέτρεπε ανοίγματα και ελεύθερες σχέσεις. Μα και έρωτες παράνομοι με χυμώδεις σαντέζες, με άγουρες υπηρέτριες, με κοπέλες της «καλής κοινωνίας», αλλά και του περιθωρίου. Μια κοινωνία που ενώ παρουσιάζεται παραδοσιακή, αποδεικνύεται ότι έχει τις δικές της ανοχές και την ευελιξία της, ιδίως όταν αυτό αφορά στα ανώτερα κοινωνικά και οικονομικά στρώματα.
Μέσα στον ζόφο της μπαρουταποθήκης των Βαλκανίων και στις φλόγες των πολέμων και των εμφύλιων συρράξεων ο έρωτας ανθεί σαν λουλούδι της ελπίδας και οι μικρές καθημερινές ιστορίες των ανθρώπων διαπλέκονται με την ιστορία της πατρίδας και της ανθρωπότητας.
Η ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ
Η συγγραφέας Σοφία Ηλιάδου Τάχου είναι ένα κομμάτι από τη σάρκα αυτού του τόπου, που αφουγκράζεται τους καημούς και τις ανάγκες του. Είναι μια επιφανής και πολυπράγμων συμπατριώτισσά μας, με πολυδιάστατη δράση και προσφορά, που δίνει την αύρα της φινέτσας και της γοητείας της στο ολόφρεσκο βιβλίο της.
Σαν ιέρεια της γενέθλιας γης, έθεσε εαυτόν στην υπηρεσία της επιστήμης και του πνεύματος, αλλά και της ενεργού πολιτικής, αποδεικνύοντας ότι η αξιοσύνη της μπορεί να υπηρετήσει πολλές διαφορετικές σφαίρες. Με μια λαμπρή πανεπιστημιακή σταδιοδρομία στις αποσκευές της, με πλούσια εμπειρία στην κοινωνική και πολιτική ζωή, με μια όμορφη οικογένεια στην καθημερινότητά της, και με τρία λογοτεχνικά βιβλία, πέραν των πολυπληθών επιστημονικών της συγγραμμάτων, διαχειρίζεται με επιδεξιότητα τα λογοτεχνικά θέματά της κατακτώντας διαρκείς νίκες πάνω στις άγραφες λευκές σελίδες.
Τη συγγραφέα την αναγνώρισα πολλές φορές μέσα στο κείμενο, την είδα στους διαδρόμους του επιστημονικού Ινστιτούτου να περιέρχεται χαμογελαστή κι ετοιμοπόλεμη, με το ελκυστικό και κομψό της σύνολο και τους θηλυκούς, ανάλαφρους χτύπους των τακουνιών της να προαναγγέλλουν το πέρασμα και την είσοδό της στην αίθουσα διδασκαλίας. Τη συνάντησα στην αντίσταση ενάντια στις ίντριγκες και στο κατεστημένο, στο ήθος, στη συνέπεια και στην ασυμβίβαστη καρδιά της Βερενίκης, που περικλείει πολλά αυτοβιογραφικά της στοιχεία. Και τη συναισθάνθηκα σε όλα τα κρυφά χτυποκάρδια των ηρωίδων της.
ΕΠΙΜΥΘΙΟ ΕΛΠΙΔΑΣ
Είμαστε ευτυχείς για τη δημιουργία αυτού του μυθιστορήματος, γιατί διασώζει από τη λήθη έναν ολόκληρο πολιτισμό που χάνεται στη χοάνη της σύγχρονης ζωής, γιατί όπως κάθε ιστορικό μυθιστόρημα, πέρα από την μυθοπλασία που εμπεριέχει, αποτυπώνει και ένα σημαντικό κομμάτι του παρελθόντος μας, καταγράφοντας ονόματα, τοπωνύμια, ήθη και συμπεριφορές μιας εποχής περασμένης και αυτό είναι μια σπουδαία συνεισφορά στη συλλογική μας μνήμη και μια αφορμή για διδασκαλία της τοπικής μας ιστορίας.
Αν επιχειρούσα να συνοψίσω την κρίση μου για το βιβλίο, κλείνοντας θα σας έλεγα πως είναι ένα έξοχο ιστορικό μυθιστόρημα, μεστό, περιεκτικό, με αμεσότητα και συναρπαστική πλοκή, ένα εγκώμιο του έρωτα, της ζωής και της ειρήνης. Ένα βαθιά αντιπολεμικό κείμενο, το οποίο, παρότι ως οριζόντιο άξονα της αφήγησης υπαινίσσεται το διαγενεακό τραύμα των ανθρώπων, εκπέμπει τη δύναμη της θέλησης και καταδεικνύει ότι τα ποτάμια της ζωής συνεκβάλλουν ορμητικά κι ελπιδοφόρα στις δεξαμενές της ιστορίας. Αποτελεί μια σημαντική λογοτεχνική κατάθεση, η οποία καταλήγει στην ομορφιά, στην τρυφερότητα, στην αγάπη, στις πανανθρώπινες αξίες και, τελικά, στην υπέρτατη αξία, στον ίδιο τον Άνθρωπο. Καλοτάξιδο!
Όλγα Μούσιου Μυλωνά
