Θέαμα και φιλανθρωπία: ένα σεμινάριο καπιταλιστικών αξιών

Με αφορμή το Fashion Show που πραγματοποιήθηκε αυτές τις μέρες στη Φλώρινα και χωρίς να περιοριστούμε σε αυτό, καταθέτουμε εδώ μερικές σκέψεις σχετικά με τη διεξαγωγή τέτοιων γεγονότων, τις αναφορές που αυτά έχουν σε σχέση με τις επιμέρους πτυχές της φιλανθρωπίας, της μόδας, της μαζικής κουλτούρας και την κοινωνία στην οποία αναφέρονται και την οποία αντανακλούν. Υπό την έννοια αυτή, οι σύντομες αναφορές μας εκκινούν από το συγκεκριμένο και τοπικά και χρονικά προσδιορισμένο, φιλοδοξούν όμως να εκφράσουν κάποιες βαθύτερες και γενικότερες εν εξελίξει τάσεις, και να αποτελέσουν μια ελάχιστη αφορμή προβληματισμού.

Σκυθιώτης Πέτρος, υποψ. διδάκτορας ΠΤΔΕ του ΠΔΜ

Τζώτζης Βασίλης, μεταπτυχιακός φοιτητής Μηχ. Μηχανικών του ΠΔΜ

«Στο βαθμό που η ανάγκη θεωρείται κοινωνικό όνειρο, το όνειρο καθίσταται αναγκαίο. Το θέαμα είναι το κακό όνειρο της σύγχρονης αλυσοδεμένης κοινωνίας, που τελικά δεν εκφράζει παρά την επιθυμία της να κοιμηθεί. Το θέαμα είναι ο φρουρός αυτού του ύπνου».

GuyDebord, H κοινωνία του θεάματος

1. Οι παρουσιαστές: οι άνθρωποι που παρουσιάζουν το θέαμα εντός του

Θίγοντας τα κατώτερα εκ των προϊόντων της μαζικής κουλτούρας, που όσο η κοινωνία βυθίζεται σε μεγαλύτερη κρίση και ανέχεια, τόσο με πιο μαζικό και προκλητικό τρόπο κάνουν την εμφάνισή τους στις μικρές οθόνες και στα μυαλά της νεολαίας, η επιλογή των παρουσιαστών για τη συγκεκριμένη βραδιά υποδεικνύει την αναγνωρισιμότητα και την αποδοχή που απολαμβάνουν από το ευρύ κοινό οι θλιβεροί ήρωες των πιο θλιβερών ριάλιτι.

Συμπυκνώνοντας και εκφράζοντας όλη την ουσία του κατώτερου θεάματος, οι αστέρες του σαν νοητικά φαντάσματα υπάρχουν μόνο και στο βαθμό που το θέαμα από το οποίο ξεπήδησαν μένει χαραγμένο στη μνήμη αυτών που δίνουν απλόχερα την αποδοχή. Πάνω στα πολυφορεμένα μότο του «να είσαι ο εαυτός σου» και «στηρίζουμε τη διαφορετικότητα», οι διακριθέντες του θεάματος συνδυάζουν και τα δύο: είναι όντως διαφορετικοί από την κοινωνία στον βαθμό που είναι ο εαυτός τους εντός του θεάματος που μετέχουν. Ταυτόχρονα, είναι όντως ο εαυτός τους στο βαθμό που το θέαμα διαφέρει από την κοινωνία που ψευδώς ισχυρίζεται ότι εκφράζει.

Τελικά, το πρόβλημα μένει στην πραγματική κοινωνία, στην πραγματική νεολαία και στους πραγματικούς ανθρώπους που εκπαιδεύονται αντί για μια πραγματική ζωή στα μέτρα των αναγκών τους, να εισπράττουν και να φιλοδοξούν μια εν δυνάμει ζωή στο σώμα του θεάματος που τους επιβάλλεται. Και αυτό περνάει μέσα από το εύγλωττο παράδειγμα των παρουσιαστών που αυτοπαρουσιάζονται παρουσιάζοντας το παράδειγμά τους. Το παράδειγμα που διδάσκει τον μιμητισμό, και απ’ ότι φαίνεται, δυστυχώς, διδάσκει αρκετά καλά.

2. Η φιλανθρωπία: η μεγάλη σκιά μιας μικρής καπιταλιστικής συγγνώμης

Ο συντριπτικά μεγάλος αριθμός εκδηλώσεων ή δωρεών ή ευεργεσιών φιλανθρωπικού σκοπού, στα πλαίσια του καπιταλισμού, αντιμετωπίζονται στην πρώτη τους ανάγνωση ως ένα ελάχιστο αντιστάθμισμα, ως μία ελάχιστη συγγνώμη των αδικιών που προγραμματικά και εμπράκτως παραδέχεται πως υπάρχουν. Η αντίφαση που υπονοείται εδώ και στην οποία μπορεί ο κάθε καλοπροαίρετος να εγκλωβιστεί είναι από τη μία η ακαριαία ανάγκη της στιγμής του παρόντος, του «εδώ και τώρα» και από την άλλη η πρόδηλη αδυναμία ύπαρξης εκτός του μηχανισμού, της δομής και των νόμων της εγγενούς αδικίας. Αυτό είναι το από τα πριν καθορισμένο όριο της φιλανθρωπίας.

Η σκέψη που πρέπει να γίνει είναι γιατί στο πρώτο πέμπτο του εικοστού πρώτου αιώνα υπάρχει ακόμα ανάγκη για φιλανθρωπία, ενώ όλες οι ανάγκες θα μπορούσαν να καλύπτονται με το βέλτιστο τρόπο για ολόκληρη την κοινωνία. Η απάντηση εδώ είναι το κέρδος. Και το κέρδος από την φιλανθρωπία είναι η διαφήμιση, η προβολή· ακόμα και η ελάχιστη πράξη ανθρωπισμού μέσω της φιλανθρωπίας ορίζεται και πραγματοποιείται με όρους εμπορεύματος, ωφελιμότητας και τελικά κέρδους. Η προσωπική συνεισφορά έπαψε να αποτελεί ένα έμπρακτο εσωτερικό «συγγνώμη», μια απολογία για όσα θα έπρεπε και μπορούν να αλλάξουν και μετατράπηκε σε μια εξωτερίκευση εντός του θεάματος.

Εδώ είναι που η φιλανθρωπία διαχωρίζεται ρητά από την κοινωνική αλληλεγγύη. Επεκτείνοντας αυτή τη σκέψη στο πεδίο του από ποιον για ποιον, όσο η φιλανθρωπία κατεβαίνει τα σκαλιά της κοινωνικής πυραμίδας και τελικά καταλήγει να γίνεται από κοινωνικά αδύναμες ή μικρομεσαίες τάξεις για ακόμα πιο αδύναμες κοινωνικά τάξεις (υπο-κατώτατες), αλλά με τους όρους εμπορευματοποίησης που αναφέρθηκαν παραπάνω, υποδεικνύεται πως όχι μόνο το οικονομικό, αλλά και το ηθικό βάρος της αποκατάστασης των αδικιών βαραίνει όλο περισσότερο την ήδη αδύναμη κοινωνία.

Η διαδικασία αυτή υπαγάγει διαδοχικά το σύνολο της κοινωνίας στους στόχους άμβλυνσης της ακραίας φτώχειας, δημιουργώντας την κρίσιμη μάζα, το απαραίτητο κοινό ώστε να εγκλωβιστεί εντός του θεάματος, δικαιολογώντας πλήρως και διαρκώς  το σύνολο των συνθηκών και των στόχων του υφιστάμενου συστήματος. Η κριτική αποκάλυψη του ψευδούς αυτού κόσμου, οι αποστάσεις από την άποψη «ό,τι φαίνεται είναι καλό, ό,τι είναι καλό φαίνεται» φαντάζει ανίερη και απάνθρωπη.

3. Η επίδειξη μόδας: το θέαμα που ενώνει τον άνθρωπο και το εμπόρευμα σε πραγματικό πλαίσιο

Για να ενωθεί η πρακτική της φιλανθρωπίας (με τον τρόπο που περιγράφηκε παραπάνω) με τους παρουσιαστές του θεάματος και τον κόσμο που αυτοί εκπροσωπούν εντός του, είναι αναγκαίο να υπάρξει ένα κάποιο γεγονός που έστω να προσεγγίζει κάποια πραγματική κοινωνική ανάγκη.

Η μόδα έχει περιγραφεί και περιγράφεται με τα εξής πολλά: ως τρόπος έκφρασης, ως τέχνη, ως αντανάκλαση της προσωπικότητας, ως σκληρό επάγγελμα κ.λπ. Μια μικρή δόση τρέχοντων ριάλιτι αρκεί για να διακρίνει κάποιος το συνονθύλευμα πρωταθλητισμού, ψευδομαγείας, τέχνης και προσωπικοτήτων που υποτίθεται πως εκφράζει ο κόσμος που εκφράζεται μέσω αυτής. Η μόδα μετατρέπεται σε λυδία λίθο της επιτυχίας και σε γενικό μέτρο των αναπαλαιωμένων συντηρητικών αξιών, φτάνει στο τέλος να μετρά τον ίδιο τον άνθρωπο ως αξία χρήσης. Στα πλαίσιά της, ο άνθρωπος γίνεται από τη μόδα εκείνη η αξία χρήσης που προσθέτει μεγαλύτερη ανταλλακτική αξία στα εμπορεύματά της. Τα εμπορεύματα της μόδας γίνονται εκείνη η ανταλλακτική αξία που προσθέτει μεγαλύτερη αξία χρήσης στους ανθρώπους.

Αυτά γίνονται σε εκείνον τον κόσμο. Στον δικό μας, εδώ, μένει πάλι μόνο το πρόβλημα. Το πρόβλημα του πώς η μόδα φτάνει να μετράει προσωπικότητες και αξίες, πώς η φιλανθρωπία αποκαλύπτει τις τεράστιες κοινωνικές αδικίες του καπιταλισμού και πώς οι διακριθέντες των ριάλιτι ανάγονται σε παραδείγματα προς μίμηση. Τα προηγούμενα συγκροτούν το πλαίσιο που διδάσκει πως οτιδήποτε κερδίζεται στον πραγματικό κόσμο δεν περνά μέσα από κοινωνικά προσδιορισμένες αξίες και αντιλήψεις, αλλά μέσα από τα ανορθολογικά ιδεολογήματα των φορέων εκείνου του άλλου κόσμου που ηγεμονεύει ακόμα τον δικό μας.