Τα αόρατα μνημεία της Φλώρινας

Στις 12-14 Απριλίου 2019, καλλιτέχνες-ερευνητές από όλη την Ελλάδα, επισκέφθηκαν τη Φλώρινα προσκεκλημένοι από τη Σχολή Καλών Τεχνών του ΠΔΜ στα πλαίσια του «Performance now v.6: Επιτελεστικές μεθοδολογίες και αστικό τοπίο» https://performancenow6.wixsite.com/now6.

Παράλληλα με το συμπόσιο που διοργανώθηκε οι καλλιτέχνες έλαβαν μέρος στο εργαστήριο _localπου συντόνισε η Αγγελική Αυγητίδου, επίκουρη καθηγήτρια του Τμήματος Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών. Στο εργαστήριο αυτό κάθε επισκέπτης καλλιτέχνης «ζευγαρώθηκε» μ’ έναν άνθρωπο του πολιτισμού από την πόλη της Φλώρινας για να πραγματοποιήσουν μια διαδρομή συγκεκριμένης θεματικής, όχι ως ξενάγηση αλλά ως δημιουργική ανταλλαγή και ουσιαστική γνωριμία με τον τόπο. Στόχος ήταν η διερεύνηση των διαφορετικών επιπέδων και των, πολλές φορές κριμένων, πτυχών της πόλης και η δημιουργία ευκαιριών για μελλοντικές συνεργασίες και συμπράξεις.

Σήμερα δημοσιεύονται οι αποκρίσεις των Μάριου Χατζηπροκοπίου, εικαστικού και ποιητή και της Φωτεινή Καλλέ, εικαστικού, στη διαδρομή «Τα αόρατα μνημεία της Φλώρινας» που οργάνωσε η Ελπινίκη Ναούμ, αρχαιολόγος.

Η Αόρατη Φλώρινα: Περπατώντας στα αμνημόνευτα μνημεία της πόλης

Μάριος Χατζηπροκοπίου

Η αρχαιολόγος Ελπινίκη Ναούμ μας πρότεινε έναν περίπατο ρηξικέλευθο: μια ξενάγηση στο αόρατο παρελθόν της πόλης. Ασήμαντη σχετικά κατά τους βυζαντινούς χρόνους, πόλη-πέρασμα προς το γειτονικό Μοναστήρι, η Φλώρινα δεν έχει να επιδείξει επιβλητικές εκκλησίες ή άλλα απομεινάρια της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Αντίθετα, στην οθωμανική περίοδο, η πόλη γεμίζει μουσουλμανικά τεμένη, μεντρεσέδες (ιεροδιδασκαλεία) και χαμάμ. Από τα εφτά συνολικά τζαμιά που δέσποζαν στο κέντρο της, δεν έχουν απομείνει παρά τα θεμέλια ενός μιναρέ –αυτή η στρατηγική της κατεδάφισης φέρνει στο νου και άλλους τόπους με έντονη οθωμανική κληρονομιά όπως η Θεσσαλονίκη, μα στη Φλώρινα παίρνει ολοκληρωτικό χαρακτήρα. Μετά την προσάρτηση της πόλης στο ελληνικό κράτος και ακόμη περισσότερο μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών και τη μαζική έξοδο των Μουσουλμάνων κατοίκων, η τοπική εξουσία έκρινε σκόπιμο να εξαφανίσει πλήρως ό,τι μπορεί να θύμιζε το ισλαμικό παρελθόν. Λιγότερο συνδεδεμένα με τη θρησκεία, τα οθωμανικά λουτρά σώζονται ακόμη, αν και σε κακή κατάσταση (με δρομολογημένο το σχέδιο αναστήλωσής τους), έχοντας πέσει σε αχρηστία μόλις μερικές δεκαετίες πριν.

Υφαίνοντας μια διαδρομή σε αυτά τα αμνημόνευτα μνημεία που γκρεμίστηκαν και αποσιωπώνται, η Ναούμ μας ξενάγησε ταυτόχρονα σε ένα καίριο ζήτημα διαχείρισης της πολιτιστικής κληρονομιάς, καλώντας μας να αναρωτηθούμε τι θεωρείται άξιο φροντίδας, συντήρησης και ανάδειξης, αλλά και πώς μια πόλη επινοεί τη φυσιογνωμία της επιλέγοντας τις ψηφίδες που τη συνθέτουν –έστω και διά του αφανισμού τους. Χαρτογραφώντας μέσα από το περπάτημα την αόρατη πόλη, μάθαμε να διαβάζουμε πέρα από το προφανές, να συγκολλούμε χαμένα κομμάτια παζλ –ιστορικές φωτογραφίες της– με αγνώριστα σήμερα σημεία, αλλά και να διερωτηθούμε ως προς την ίδια τη διαδικασία της ξενάγησης: όχι πλέον μια παράθεση πληροφοριών προς εποπτεία υπαρκτών τεκμηρίων, αλλά η ενσώματη συνειδητοποίηση της ιστορίας πίσω από τα τεκμήρια και πίσω από την ύπαρξη, ή την ανυπαρξία τους. Ή αλλιώς: το να νιώθεις στο πέλμα τη σκόνη του χρόνου και των μαχών του.

Τα «Αόρατα Μνημεία» της Φλώρινας

Φωτεινή Καλλέ

Περπατώντας με την Ελπινίκη Ναούμ στους δρόμους της Φλώρινας και συζητώντας μαζί της για μνημεία που δεν υπάρχουν, είτε γιατί καταστράφηκαν ολοσχερώς είτε γιατί ποτέ δεν δημιουργήθηκαν, αναρωτιέσαι ποιος είναι ο ρόλος των μνημείων στη σύγχρονη πόλη. Η Ελπινίκη μας μίλησε για τα επτά τζαμιά και για άλλα οθωμανικά κτίρια όπως λουτρά, χάνια, καραβάν σαράι που δημιουργήθηκαν στη Φλώρινα ύστερα από την κατάκτηση της πόλης από τους Οθωμανούς το 1385. Η διαδρομή μας βασίστηκε στα επτά μεγαλύτερα τζαμιά που υπήρχαν στην Φλώρινα μέχρι την ολοσχερή κατεδάφισή τους ύστερα από απόφαση του Δήμου το 1926. Μας μίλησε όμως και για εκείνα τα μνημεία που δεν υπήρξαν καθόλου, τουλάχιστον μέχρι και το 1850, την σχετικά πρόσφατη ιστορία της πόλης, όπως ορθόδοξες εκκλησίες και ελληνικά σχολεία. Θα ήταν διαφορετική η Φλώρινα αν υπήρχαν όλα αυτά; Θα λειτουργούσε διαφορετικά στη συλλογική μνήμη και την ταυτότητα των κατοίκων της;

Σε μια εποχή όπου η Ευρώπη δέχεται τεράστια κύματα προσφύγων με έντονο το μουσουλμανικό στοιχείο, η άμβλυνση των διαφορών και η προσπάθεια να μειωθεί το πολιτισμικό χάσμα που δημιουργούν οι θρησκείες και οι κοινωνικό-πολιτικές τους προεκτάσεις, μοιάζει επιτακτική. Η έννοια της «συνύπαρξης» που ήταν κάποτε καθημερινότητα μεταξύ των 6 ορθόδοξων και των 5 μουσουλμανικών συνοικιών τηςπόλης, υπό το βάρος των σημερινών μεγάλων πληθυσμιακών μετατοπίσεων βρίσκεται και πάλι στο επίκεντρο μιας σύγχρονης πολιτικής διαμάχης. Μέσα σε αυτό το κλίμα, η Φλώρινα, σαν μια πόλη μέσα στην πόλη, επαναφέρει στο προσκήνιο από το 1990 και μετά το αόρατο αυτό παρελθόν της, την Φλώρινα που δεν υπάρχει πια. Με αναφορές στις λιγοστές πηγές που ήρθαν στην επιφάνεια, κυρίως περιηγητικά κείμενα ή καρτ-ποστάλ αναζητείται αυτή η κληρονομία, έστω και ως εικόνα που θα μπορούσε να συμπληρώσει την άδεια από μνημεία και μνήμες πόλη. Ποιοι είναι όμως οι κληρονόμοι της; Αυτοί που έφυγαν ή αυτοί που μείναν και πώς μπορεί να διαχειριστεί κανείς μια υπό εξαφάνιση κληρονομιά;

Η Φλώρινα ως πόλη πέρασμα για το Μοναστήρι, τη σημερινή Μπίτολα ή πόλη φάντασμα καθώς εξαφανίζεται ενίοτε κάτω από παχύ στρώμα χιονιού και ομίχλης, μοιάζει να περνάει σχεδόν απαρατήρητη από έναν σύγχρονο επισκέπτη όπως ήμουν κι εγώ. Καθώς πρόκειται για μια πόλη καινούργια στο μεγαλύτερο μέρος της με μικρές αναλαμπές μιας άλλης αισθητικής που της προσδίδουν οι εγκαταλειμμένες, στο μεγαλύτερο μέρος, κατοικίες και αρχοντικά του τέλους του 19ου και 20ου αιώνα, στην αρχή σε μπερδεύει. Αντιλαμβάνεσαι ωστόσο ότι πέρα από το ποτάμι που τη διασχίζει τραγουδώντας ασταμάτητα και το καταπράσινο βουνό που την αγκαλιάζει σε κάθε της άκρη πρέπει να υπάρχει και κάτι ακόμα. Και αυτό το κάτι ακόμα είναι τελικά το αόρατο κομμάτι της, ένα «μέλος φάντασμα» της ιστορίας της όπως συμβαίνει σχεδόν με κάθε τόπο και κάθε άνθρωπο που χάνει στη πορεία της ζωής του ένα αναπόσπαστο κομμάτι της ύπαρξής του. Και το μέλος αυτό φάντασμα δεν είναι απλά ένα μέρος της ιστορίας που χάθηκε ή αποσιωπήθηκε, είναι η αμφίθυμη παρουσία μιας ιστορίας, παραφράζοντας τα λόγια του Maurice Merleau-Ponty…