Ο απαγχονισμός των 15 Ελλήνων στην Κλαδοράχη στις 9 Αυγούστου 1943
Για τον απαγχονισμό των 15 Ελλήνων στην Κλαδοράχη στις 9 Αυγούστου 1943 το πλέον τεκμηριωμένο κείμενο βρίσκεται δημοσιευμένο στην διδακτορική διατριβή τουΣτράτου Ν. Δορδανά με τίτλο: «Αντίποινα των Γερμανικών Αρχών Κατοχής στην Μακεδονία (1941-1944)». Ολόκληρη η διδακτορική διατριβή βρίσκεται αναρτημένη στην Ψηφιοθήκη του ΑΠΘ –
Το τμήμα της διατριβής που αφορά στον απαγχονισμό των 15 Ελλήνων στην Κλαδοράχη καταλαμβάνει 19 σελίδες (σελ. 376 – 394) και έχει ως εξής:
Το καλοκαίρι του 1943, οι γερμανικές στρατιωτικές αρχές, μετά και την έλευση νέων μονάδων στην Ελλάδα, ενίσχυσαν τα μέτρα ασφαλείας, επιχειρώντας να αντιμετωπίσουν στο εσωτερικό μέτωπο τη δράση των ανταρτών. Σε συνδυασμό, μάλιστα, με μια επικείμενη συμμαχική απόβαση, οι ενέδρες των ανταρτών και οι απώλειες της Βέρμαχτ αποκτούσαν μεγαλύτερη σημασία και έθεταν άμεσα σε κίνδυνο την ασφάλεια των στρατευμάτων Κατοχής. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες, οι Γερμανοί προχώρησαν στην εφαρμογή ευρείας έκτασης αντιποίνων, πυρπολώντας χωριά και εκτελώντας αμάχους ως απάντηση σε κάθε σχεδόν απώλεια που είχαν υποστεί από τους αντάρτες.
Παράλληλα, τα αντίποινα συνοδεύτηκαν από εκκαθαριστικές επιχειρήσεις με επίκεντρο αρχικά τους ορεινούς όγκους του Ασκίου και Βοΐου στη ∆υτική Μακεδονία και τελευταία χρονικά την επαρχία των Σερβίων, όπου είχε αποδεκατιστεί, στα στενά του Σαρανταπόρου, η γερμανική φάλαγγα. Μικροί και μεγαλύτεροι στρατιωτικοί σχηματισμοί συνέχισαν και τον Αύγουστο την καταδίωξη των ανταρτών, εκκαθαρίζοντας τις περιοχές κατά μήκος των βασικών οδικών αρτηριών και διασφαλίζοντας την απρόσκοπτη μετακίνηση των στρατευμάτων. Η απηνής γερμανική καταδίωξη περιόρισε στο ελάχιστο την ανταρτική παρουσία στις αναφερόμενες περιοχές, πολύ περισσότερο τα περιθώρια της επιχειρησιακής τους δράσης. Μετά κυρίως την εξόντωση της γερμανικής φάλαγγας στο Σαραντάπορο, κατέστη εξαιρετικά δύσκολο εγχείρημα μια επίθεση εναντίον της Βέρμαχτ. Οι μόνοι, ίσως, στόχοι που θα μπορούσαν να πληγούν από τον ΕΛΑΣ βρίσκονταν εκτός της ακτίνας των γερμανικών, αλλά και των ιταλικών επιχειρήσεων, όπου παρουσιάζονταν ισχυρές συγκεντρώσεις μονάδων της Βέρμαχτ, συνεπικουρούμενες από τμήματα του Πούλου.
Σε αντίθεση με τους νομούς της Κοζάνης και της Καστοριάς, που είχαν γίνει θέατρα των γερμανικών επιχειρήσεων, η Φλώρινα δεν είχε πληγεί στον ίδιο βαθμό. Μέχρι τα τέλη του Ιουλίου, οι Γερμανοί του 2ου Συντάγματος “Βρανδεμβούργου” και οι άντρες του Πούλου είχαν στραφεί εναντίον συγκεκριμένων στόχων, πυρπολώντας το Λέχοβο και κατοικίες στο Νυμφαίο. Αλλά και η παρουσία της Βέρμαχτ στην περιοχή δεν ήταν έντονη, εκτός από τα γερμανικά τμήματα που είχαν αναλάβει να κρατήσουν ανοικτή και ασφαλή την οδό που σύνδεε την Καστοριά με την Φλώρινα. Στην Φλώρινα λειτουργούσε γερμανικό Περιφερειακό Φρουραρχείο (Kreiskommandantur, Ο.Κ. Ι/856) που στεγαζόταν στο επιταγμένο ξενοδοχείο “Βαλκάνια”, με φρούραρχο τον Λοχαγό Φρανς Κομπ (Franz Komp). Παράρτημα του φρουραρχείου Φλώρινας λειτουργούσε στην Καστοριά. Επίσης, στην πόλη της Φλώρινας έδρευε μια μικρή δύναμη της Στρατιωτικής Χωροφυλακής με επικεφαλής τον Λοχία Φριτς Χάνσεν (Fritz Hansen) που στην ουσία επάνδρωνε το φρουραρχείο.346
Οι μικρές δυνάμεις που είχε στη διάθεσή της η Βέρμαχτ δεν επαρκούσαν για να αντιμετωπιστούν οι σποραδικές εμφανίσεις των ανταρτών στην περιφέρεια της Φλώρινας. Γι΄ αυτό ακριβώς το λόγο η Βέρμαχτ είχε περιορίσει την παρουσία της εντός της πόλης της Φλώρινας, καθώς η απουσία μάχιμων στρατευμάτων απέκλειε την δυνατότητα ανάληψης εκκαθαριστικών επιχειρήσεων. Εκτός από τη Φλώρινα, στο Αμύνταιο υπήρχε μια μικρή δύναμη γερμανικού στρατού που επάνδρωνε το τοπικό φρουραρχείο.
Στη Φλώρινα, όπως και σε άλλες περιοχές της γερμανοκρατούμενης Μακεδονίας, οι ενέργειες των ανταρτών, ανεξαρτήτως μεγέθους και σημασίας, αντιμετωπίστηκαν με την πάγια τακτική των αντιποίνων. Χαρακτηριστικός είναι, άλλωστε, ο τρόπος αντίδρασης των τοπικών στρατιωτικών αρχών μετά την εκδήλωση μιας από τις πρώτες επιθέσεις στη Φλώρινα. Τη νύχτα της 21ης Απριλίου 1943 σημειώθηκε δολοφονική απόπειρα εναντίον ενός δασκάλου, κατοίκου Φλώρινας, ονόματι Αναστάσιου Παπαθανασίου, ο οποίος αναφέρεται ότι ανήκε σε οργάνωση του εθνικοσοσιαλιστικού κόμματος. Το απόγευμα της 22ας Απριλίου, το τοπικό φρουραρχείο, μετά από διαταγή των προϊστάμενων υπηρεσιών του Στρατιωτικού ∆ιοικητή Θεσσαλονίκης-Αιγαίου, προχώρησε στη σύλληψη και εκτέλεση δύο ατόμων, του Πέτρου Πούπλη και του Ευστράτιου Κοντογιώργου, κατοίκων Φλώρινας.347
Εκτός από το παραπάνω περιστατικό και παρά τις γερμανικές ελλείψεις, οι αντάρτες δεν είχαν αναπτύξει αξιοσημείωτη δράση. Το σημαντικότερο ήταν ότι η όποια δράση τους δεν στρεφόταν άμεσα κατά των Γερμανών. Εξαίρεση αποτέλεσε η επιχείρηση που οργάνωσαν τον Μάιο του 1943 στελέχη της Περιφερειακής Επιτροπής Φλώρινας του Κ.Κ.Ε., με επικεφαλής τον γραμματέα Αλέκο Σιέμπη, για την απελευθέρωση του γραμματέα της Εθνικής Αλληλεγγύης, Χαράλαμπου Χαραλαμπίδη από τις Άνω Κλεινές, ο οποίος είχε συλληφθεί λίγο νωρίτερα και επρόκειτο να μεταφερθεί σιδηροδρομικώς στη Θεσσαλονίκη συνοδεία Γερμανών στρατιωτών. Την ημέρα της μεταγωγής του, όταν η αμαξοστοιχία έφτασε στο σταθμό της Βεύης, η ομάδα που είχε αναλάβει την επιχείρηση επενέβη και απελευθέρωσε τον Χαραλαμπίδη, σκοτώνοντας τον Γερμανό υποφρούραρχο Φλώρινας Εμίλ Μίλερ.348
Γενικά στη Φλώρινα, όπως και σε άλλες περιοχές στη ∆υτική Μακεδονία, οι ανταρτικές ένοπλες ομάδες περιορίζονταν σε μικρής κλίμακας δολιοφθορές και ιδιαίτερα σε νυχτερινές επιδρομές στα χωριά, με κύριο στόχο τον ανεφοδιασμό τους με τρόφιμα και άλλα είδη πρώτης ανάγκης. Σε μια από αυτές, στις 30 Ιουνίου 1943, μια ομάδα πενήντα περίπου ανταρτών εισήλθε τις βραδινές ώρες στην Κλαδοράχη, ένα χωριό λίγα χιλιόμετρα βορείως της Φλώρινας, έκαψε τα αρχεία της κοινότητας, πήρε τρόφιμα και απομακρύνθηκε μετά από παραμονή δύο περίπου ωρών.349 Αναφέρεται, επίσης, πως λίγες ημέρες αργότερα και συγκεκριμένα στις 15 Ιουλίου, αντάρτες του ΕΛΑΣ επιχείρησαν ανεπιτυχώς να ανατινάξουν τμήμα της σιδηροδρομικής γραμμής μεταξύ των χωριών Ξυνό Νερό και Κλειδί.350
Στις 8 Αυγούστου 1943, μια μικρή νεοσύστατη ομάδα του ΕΛΑΣ έστησε επί της οδού Φλώρινας – Αγίας Παρασκευής, προς την κατεύθυνση του Μοναστηρίου, μεταξύ των χωριών Πρώτη και Κλαδοράχη, την πρώτη ενέδρα που είχε ως στόχο Γερμανούς στρατιώτες.351 Η ομάδα είχε συγκροτηθεί από νέους του χωριού Άνω Κλεινές, όπως ο Αθανάσιος Βαϊτσάκης, ο Παντελής Παπαδόπουλος, ο Γεώργιος ∆αδραλάκης, με αρχηγό τον Γεώργιο Σιμάκη, γνωστό με το παρώνυμο Κατής.352 Σημαντικό ρόλο στην οργάνωση της παραπάνω ομάδας διαδραμάτισαν ο Πέτρος Κορίνας (Σωτήρης Καμό) από το Αμύνταιο και ο Γιάννης Χανής (Ρήγας), δάσκαλος στις Άνω Κλεινές, δύο στελέχη του ΕΑΜ που ανέπτυξαν έντονη οργανωτική δράση στον χώρο ευθύνης του Συγκροτήματος Βαρνούντος.353 Σύμφωνα με το τότε στέλεχος του ΕΛΑΣ, γιατρό Γεώργιο Νεδέλκο (Μακεδόνας), Σλαβόφωνο από τη Φλώρινα, την ενέδρα σχεδίασε και πραγματοποίησε μια ολιγομελής ομάδα νέων από τις Κλεινές με πρωτεργάτες τους Τζανή Κατή και Ιωάννη Χανή. Εσφαλμένα, ο Νεδέλκος ταυτίζει στο βιβλίο του τον Κατή με τον Αναστάσιο ή τον Κώστα Τζανή, αδέλφια του Απόστολου Τζανή, μέλους του Μακεδονικού Γραφείου που σκοτώθηκε το 1941 κατά τη διάρκεια των γεγονότων της ∆ράμας.354Επικεφαλής της ομάδας των ανταρτών από τις Άνω Κλεινές που έστησαν την ενέδρα ήταν ο Γεώργιος Σιμάκης, γνωστός και ως Κατής και όχι κάποιος από την οικογένεια Τζανή.
Σημειώνει για την ενέδρα και για τα μετέπειτα γερμανικά αντίποινα ο Νεδέλκος:
«Οι δύο τους και µε µερικούς ακόµα επίσης νιόβγαλτους, γεµάτους ενθουσιασµό νεολαίους αντάρτες από το χωριό τους, έστησαν ενέδρα στη δηµοσιά Φλώρινας-Μοναστηρίου κοντά στην Κλαδοράχη. Κάποτε φάνηκε ένα φορτηγό αυτοκίνητο µε δύο γερµανούς-τον οδηγό και τον βοηθό του. Όταν το αυτοκίνητο έφτασε πιο κοντά πρώτος ξεπετάχτηκε µπροστά του ο Κατής οπλισµένος και πρόσταξε τους γερµανούς να σταµατήσουν. Αυτοί αιφνιδιάστηκαν, τάχασαν και σταµάτησαν. Τους πήραν αιχµαλώτους και καταστρέψανε το αυτοκίνητο. Σώους και αβλαβείς, µε συνοδεία δύο ανταρτών τους στείλαµε στο Αρχηγείο Βίτσι. Η γερµανική διοίκηση Φλώρινας, µη ξέροντας τίποτε για την τύχη τους εφάρµοσε σκληρά αντίποινα για την τροµοκράτηση του πληθυσµού. Κρέµασε δίπλα στον τόπο της ενέδρας 15 πατριώτες από τα γύρω χωριά και την Φλώρινα. Ανάµεσα τους και τον παπά του χωριού Σκοπιά Σταµούλη».355
Με βάση, λοιπόν, τις παραπάνω αναφορές για το συµβάν, επρόκειτο για µια µικρή οµάδα νέων από το χωριό Άνω Κλεινές, οι οποίοι σχεδίασαν και πραγµατοποίησαν την ενέδρα. Μάλιστα, η ενέργεια αυτή ήταν η πρώτη που καταγραφόταν στο ενεργητικό της οµάδας, καθώς είχε σχηµατιστεί λίγο διάστηµα πριν την επίθεση κατά των Γερµανών στρατιωτών. Το νεαρό της ηλικίας των µελών της οµάδας, ο ενθουσιασµός τους και η ανάγκη να προχωρήσουν σε µια παράτολµη και σηµαντική ενέργεια, όπως ήταν ένα κτύπηµα εναντίον Γερµανών, εξηγεί τόσο την επιλογή του συγκεκριµένου στόχου όσο και την αντιµετώπιση που έτυχαν οι Γερµανοί αιχµάλωτοι, µετά την εφαρµογή των αντιποίνων.
Ως προς το ζήτηµα του στόχου που έπληξαν οι νέοι σε ηλικία και θητεία αντάρτες, επελέγη ένα γερµανικό αυτοκίνητο του Λόχου Σφαγής Ζώων που έδρευε στην πόλη της Φλώρινας. Το αυτοκίνητο αυτό έκανε πολύ συχνά την ίδια διαδροµή, ξεκινώντας από τη Φλώρινα µε κατεύθυνση τα χωριά στα βόρεια του νοµού, µε σκοπό την επίταξη βοοειδών για τις ανάγκες των γερµανικών αρχών της Φλώρινας. Εποµένως, επρόκειτο για ένα χτύπηµα εναντίον ενός στόχου που εκ των προτέρων θα είχε µηδαµινά κέρδη, αντιθέτως υπήρχε ο κίνδυνος των γερµανικών αντιποίνων είτε µε την πυρπόληση των παρακείµενων χωριών είτε µε τη σύλληψη και εκτέλεση κρατουµένων – οµήρων και ατόµων από τον άµαχο πληθυσµό.
Σύµφωνα µε τον τότε Νοµάρχη Φλώρινας, Κωνσταντίνο Μπόνη, την ηµέρα της ενέδρας επέβαιναν στο αυτοκίνητο τρεις Γερµανοί στρατιώτες, ο ένας εξ αυτών ήταν σφαγέας, οι οποίοι συνοδεύονταν από τον υπάλληλο της εφορείας Μίµη Παπαδόπουλο. Όταν το φορτηγό αυτοκίνητο πλησίασε στο σηµείο της ενέδρας οι αντάρτες πυροβόλησαν εναντίον του, µε αποτέλεσµα να σκοτωθεί ένας από τους επιβαίνοντες Γερµανούς και να τραυµατιστούν ελαφρά οι άλλοι δύο, οι οποίοι µαζί µε τον Παπαδόπουλο συνελήφθησαν αιχµάλωτοι. Στη συνέχεια, οι αιχµάλωτοι οδηγήθηκαν µέσω Κλαδοράχης στο χωριό Ακρίτας (Μπούφι), όπου και παρέµειναν κρατούµενοι.356 Ο νεκρός µεταφέρθηκε από γερµανική δύναµη στη Φλώρινα και δύο ηµέρες αργότερα τάφηκε στο ορθόδοξο νεκροταφείο.357 Την πληροφορία για τον νεκρό Γερµανό επαναλαµβάνει, προφανώς µετά από ενηµέρωσή του από τον Μπόνη, ο τότε Επιθεωρητής Νοµαρχιών Μακεδονίας, Αθανάσιος Χρυσοχόου.358 Αντίθετα, ο Νεδέλκος, δεν αναφέρει τον φόνο του στρατιώτη παρά µόνο τη σύλληψη δύο Γερµανών, του οδηγού και του συνοδηγού, και την καταστροφή του αυτοκινήτου.359
Λίγο πριν σηµειωθεί η ενέδρα, ο πρόεδρος της Κλαδοράχης, Παναγιώτης Παππάς, σε εκτέλεση προηγούµενης διαταγής του γερµανικού φρουραρχείου, επιχείρησε να µεταβεί στη Φλώρινα, συνοδεύοντας οµάδα δέκα εργατών, οι οποίοι θα µεταφέρονταν στη συνέχεια στη Χαλκιδική για να εργαστούν στα εκεί µεταλλεία. Στην έξοδο του χωριού οι αντάρτες τους ανάγκασαν να επιστρέψουν πίσω. Λίγη ώρα αργότερα εκδηλώθηκε η επίθεση εναντίον του γερµανικού φορτηγού αυτοκινήτου. Όταν ο Παππάς προσπάθησε για δεύτερη φορά να βγει από το χωριό βρέθηκε µπροστά στο ακινητοποιηµένο φορτηγό και εντόπισε εν ζωή ακόµα τον Γερµανό στρατιώτη.360 Φτάνοντας στη Φλώρινα ενηµέρωσε για το συµβάν το γερµανικό φρουραρχείο και αργότερα τον Μπόνη,361 ο οποίος με τη σειρά του συναντήθηκε με τον Γερμανό φρούραρχο Κομπ. Κατόπιν διαταγής του Κομπ, Γερμανοί στρατιώτες μετέβησαν στην Κλαδοράχη, στις Άνω Κλεινές, το Αρμενοχώρι και το Αμμοχώρι, με σκοπό να προβούν σε συλλήψεις βάση λίστας ονομάτων στην οποία περιλαμβάνονταν οι πρόεδροι των χωριών, οι δάσκαλοι και άλλοι επιφανείς πολίτες. Στην Κλαδοράχη αφίχθη γερμανικό απόσπασμα με επικεφαλής τον Λοχία της Στρατιωτικής Χωροφυλακής, Χάνσεν και τον διερμηνέα, Χανς Όσβαλντ Πούσιχ, Αυστριακό υπαξιωματικό, με ελληνίδα μητέρα, γεννημένο στην Κωνσταντινούπολη. Αφού συγκέντρωσαν τους κατοίκους στην πλατεία του χωριού ανέγνωσαν βάσει λίστας τα ονόματα όσων επρόκειτο να συλληφθούν, στους οποίους περιλαμβάνονταν ο Παναγιώτης Παππάς, πρόεδρος του χωριού, οι δάσκαλοι Κοραής Σκόκλης, Γεώργιος Πάρζης, Αλέξανδρος Μαζάρης και ο αγροφύλακας ∆ημήτριος Σιώμος. Τελικά, οι Γερμανοί αποχώρησαν χωρίς να προβούν σε συλλήψεις ή άλλες κυρώσεις εναντίον του χωριού, αφού διαπίστωσαν ότι τα αναγραφόμενα στη λίστα και παρόντα, εκτός του δικαιολογημένα απόντος αγροφύλακα, στην πλατεία πρόσωπα δεν είχαν καμία ανάμειξη στο συμβάν.362 Στη συνέχεια, το γερμανικό απόσπασμα μετέβη στις Άνω Κλεινές, όπου, όπως συνέβη και στην Κλαδοράχη, συγκέντρωσε τους κατοίκους, ανέγνωσε τα ονόματα των παρευρισκομένων και λίγο πριν αποχωρήσει πυρπόλησε τα σπίτια όσων είχαν βγει αντάρτες στο βουνό.363
Αντίθετα, ένα δεύτερο γερμανικό απόσπασμα που κινήθηκε προς το Αρμενοχώρι και το Αμμοχώρι διενήργησε συλλήψεις. Συγκεκριμένα, στο Αρμενοχώρι συνελήφθησαν ο πρόεδρος της κοινότητας Τρύφων ∆ελκούσης, ο γραμματέας Χρήστος Τογγαρίδης και οι Αναστάσιος Σαββίδης, Λάζαρος Σαμαρτζής, Χρήστος Άλκιμος.364 Αντίστοιχα, στο Αμμοχώρι συνελήφθησαν ο πρόεδρος Χρήστος ∆αλάκης, ο γραμματέας της κοινότητας Γεώργιος Αρχιτεκτονίδης, ο δάσκαλος Συμεών Τυκφέσης και οι Γεώργιος Παπαδόπουλος, Γεώργιος Παπαδημητρίου ή Γκιόζης.365 Οι παραπάνω συλληφθέντες εκτός του προέδρου του Αρμενοχωρίου, ο οποίος αφέθηκε τελικά ελεύθερος, στη θέση του συνελήφθη ο εξάδελφός του Βύρων ∆ελκούσης, μεταφέρθηκαν και φυλακίστηκαν στη Φλώρινα.
Για όσους τελικά κρατήθηκαν στις φυλακές της Φλώρινας366 ο Μπόνης διαμαρτυρήθηκε στον Κομπ και πέτυχε την απελευθέρωσή τους, υποστηρίζοντας ότι αν και ήταν αθώοι είχαν υποδειχθεί σκόπιμα από τη βουλγαρική πλευρά. Ταυτόχρονα με τις συλλήψεις στα γειτονικά χωριά, οι γερμανικές αρχές προχώρησαν στη σύλληψη πολλών και μέσα στην πόλη της Φλώρινας, περίπου τριάντα πέντε ατόμων.367 Μεταξύ αυτών ήταν ο έφορος καπνού Μπαζός, ο βοηθός του και ο Ταγματάρχης Μιχαλοδημητράκης. Μετά από τις παραστάσεις του Μπόνη προς το γερμανικό φρουραρχείο και με παρέμβαση του διερμηνέα Όσβαλντ Πούσιχ, οι περισσότεροι κρατούμενοι απελευθερώθηκαν. Στην φυλακή, τελικά, παρέμειναν μόνο εκείνοι για τους οποίους οι Γερμανοί είχαν επιβαρυντικές πληροφορίες, γεγονός που μπορούσε να στοιχειοθετήσει την κατηγορία του κομμουνιστή ή του υποστηρικτή των ανταρτών.
Στη δίκη του Κάλτσεφ, που διεξήχθη µεταπολεµικά από το Στρατοδικείο Θεσσαλονίκης, πολλοί από τους µάρτυρες επέρριψαν την ευθύνη για τις συλλήψεις αυτές στον κατηγορούµενο. Οι µάρτυρες κατέθεσαν ότι ο Κάλτσεφ, ως Βούλγαρος αξιωµατικός σύνδεσµος στο γερµανικό φρουραρχείο της Φλώρινας, µε τη βοήθεια του Μενέλαου Γκέλε και του Νικολάεφ, συνέτασσε και παρέδιδε στον Γερµανό φρούραρχο καταλόγους µε ονόµατα Ελλήνων, πολλοί από τους οποίους µετά από επιθέσεις των ανταρτών εκτελούνταν από τους Γερµανούς ως αντίποινα. Ως εκ τούτου, υποστήριξαν ότι οι εκτελεσθέντες, µετά την ενέδρα στην Κλαδοράχη, υπεδείχθησαν από τον Κάλτσεφ. Για την συγκεκριµένη κατηγορία, το δικαστήριο επέβαλε στον Κάλτσεφ την ποινή του θανάτου για ηθική αυτουργία.368
Κατά πόσο ο βουλγαρικός παράγοντας επηρέασε τη γερµανική πλευρά και κατηύθυνε τα αντίποινα εναντίον συγκεκριµένων ατόµων µε βάση λίστες ονοµάτων είναι κάτι που δεν µπορεί να εξακριβωθεί και εποµένως να υποστηριχθεί µε απόλυτη βεβαιότητα. Εντούτοις, ερωτηµατικά εγείρουν οι συλλήψεις των προέδρων, των γραµµατέων και άλλων ατόµων, αλλά και η επιλογή των χωριών, καθώς εκτός από την Κλαδοράχη και τις Κάτω Κλεινές, το Αρµενοχώρι και το Αµµοχώρι απείχαν από το σηµείο της ενέδρας, ενώ τα χωριά αυτά βρίσκονται προς την κατεύθυνση του Φλάµπουρου και του Αµύνταιου και όχι επί της δηµοσίας οδού που οδηγεί προς το Μοναστήρι. Σύµφωνα, µάλιστα, µε µαρτυρία, ο Κάλτσεφ άσκησε πιέσεις στη γερµανική πλευρά να προχωρήσει στην εκτέλεση των συλληφθέντων, εξέλιξη που προσωρινά απετράπη µετά τις αντιρρήσεις που προέβαλλαν οι Γερµανοί αξιωµατικοί.369
Από την άλλη πλευρά, ανάµεσα στα άτοµα που στη θέση όσων είχαν απελευθερωθεί επελέγησαν και τελικά εκτελέστηκαν συγκαταλέγονταν προσωπικότητες που είχαν αναπτύξει αξιόλογη δράση µέσα από τον χώρο εργασίας τους, όπως ήταν ο µουσικός διευθυντής του φιλεκπαιδευτικού συλλόγου «Αριστοτέλης»,370Θεόδωρος Θωμαΐδης,371 αλλά και ο εφημέριος της Σκοπιάς Φλώρινας, ∆ημήτριος Σταμπουλής.372 Η επιλογή και στη συνέχεια η εκτέλεση των αναφερόμενων ατόμων δημιουργεί πολλές αμφιβολίες για το κατά πόσο ήταν τυχαία, όταν μάλιστα δεν επρόκειτο για άτομα που κρατούνταν στην φυλακή ή βαρύνονταν με κάποιο αδίκημα, αλλά που συνελήφθησαν από τους Γερμανούς ενδεχομένως καθ΄ υπόδειξη των εκπροσώπων της βουλγαρικής πλευράς.
Τα δεκαπέντε άτομα απαγχονίστηκαν στις 9 Αυγούστου 1943, πλησίον της Κλαδοράχης, στον τόπο όπου είχε εκδηλωθεί η επίθεση εναντίον του γερμανικού φορτηγού. Το γεγονός ότι επελέγη ο απαγχονισμός ως τρόπος εκτέλεσης οφείλεται σε τρεις παράγοντες : α΄) Στη διαταγή του Λερ της 14ης Ιουλίου 1943 «για την άμυνα και τα αντίποινα έναντι του εχθρικού πληθυσμού», σύμφωνα με την οποία κάθε επίθεση εναντίον της Βέρμαχτ θα έπρεπε στο εξής να απαντάται με αντίποινα είτε με τουφεκισμό είτε «ακόμα καλύτερα με το δημόσιο απαγχονισμό έγκριτων προσωπικοτήτων των χωριών»,373 β΄) Στην έλλειψη επαρκών γερμανικών δυνάμεων που δεν επέτρεπε μια ενδεχομένως μεγαλύτερη επιχείρηση, η οποία θα περιλάμβανε την πυρπόληση γειτονικών χωριών, όπως συνέβη σε ανάλογες περιπτώσεις, γ΄) Στον επιδιωκόµενο εκφοβισµό και τροµοκράτηση του πληθυσµού για την αποφυγή επανάληψης παρόµοιων επιθέσεων στο µέλλον.
Ανάµεσα στους εκτελεσθέντες, όπως ήδη αναφέρθηκε, ήταν ο διευθυντής της χορωδίας του «Αριστοτέλη», Θεόδωρος Θωµαΐδης και ο ιερέας της Σκοπιάς, ∆ηµήτριος Σταµπουλής. Επίσης, εννιά άτοµα, κάτοικοι Φλώρινας, Κάτω Κλεινών και Μελίτης παρελήφθησαν από τις φυλακές, όπου κρατούνταν ως κοµµουνιστές ή είχαν συλληφθεί το βράδυ της 8ης προς την 9η Αυγούστου 1943. Συγκεκριµένα, από την πόλη της Φλώρινας εκτελέστηκαν οι ακόλουθοι : α΄) Ο ηλεκτροτεχνίτης Αλέξανδρος Καραµανλής, υπάλληλος της Ηλεκτρικής Εταιρείας,374 β΄) Ο έφεδρος Ανθυπολοχαγός Αθανάσιος Κουγιουµτζής, από την Πετρούσσα ∆ράµας, µέλος της Επιτροπής Αµυνταίου του Ε.Α.Μ., ο οποίος µετά την κατάρρευση του µετώπου και την είσοδο των βουλγαρικών στρατευµάτων στην Ανατολική Μακεδονία εγκαταστάθηκε στο Αµύνταιο Φλώρινας,375 γ΄) Ο Ιωάννης Τσόργος, ξυλουργός, ο οποίος συνελήφθη από τους Γερµανούς τις πρώτες πρωινές ώρες της 9ης Αυγούστου στο εργαστήριό του, ανεβάζοντας τον αριθµό των προς εκτέλεση κρατουµένων σε δεκαπέντε,376 δ΄) Ο Χαράλαµπος Τορώνης, στέλεχος της Ε.Π.Ο.Ν., που συνελήφθη στο σπίτι του το βράδυ της 8ης Αυγούστου,377 ε΄) Ο Μεθόδιος Μπερέας, από τον Άγιο Παντελεήµονα, µέλος της Περιφερειακής Επιτροπής του Κ.Κ.Ε. Φλώρινας που συνελήφθη στις Άνω Κλεινές,378 στ΄) Ο Νικόλαος Τσακίρης, στέλεχος της Ε.Π.Ο.Ν., ο οποίος συµµετείχε στην επιχείρηση στο σιδηροδροµικό σταθµό της Βεύης για την απελευθέρωση του Χαράλαµπου Χαραλαµπίδη.379
Από τις Κάτω Κλεινές οι Γερµανοί συνέλαβαν τους Απόστολο Ρωµανίδη και Τριαντάφυλλο Τηλκερίδη, µετά από πληροφορίες ότι οι γιοι τους ήταν αντάρτες. Μετά τη σύλληψή τους και την πυρπόληση των κατοικιών τους μεταφέρθηκαν και κρατήθηκαν στις φυλακές της Φλώρινας μέχρι τη στιγμή της εκτέλεσής τους.380 Με τον ίδιο τρόπο, συνελήφθησαν στη Μελίτη ο Ναούμ Κωστίδης και η κόρη του και μεταφέρθηκαν στις φυλακές της Φλώρινας. Εκτός της κατοικίας του Κωστίδη, ο γιος του οποίου είχε βγει στο βουνό, οι Γερμανοί πυρπόλησαν για τον ίδιο λόγο άλλες τέσσερις κατοικίες του χωριού, κατάσχοντας όλες τις ποσότητες σιταριού που υπήρχαν στις αποθήκες.381
Οι υπόλοιποι τέσσερις εκτελεσθέντες ήταν κρατούμενοι των φυλακών Ιωαννίνων. Αυτοί ήταν ο έμπορος Νισήμ Μπατής, ο Ααρών Λεβής382, ο Βασίλειος Βακαλόπουλος και ο δάσκαλος Γρηγόριος Τσίτος. Το γερμανικό απόσπασμα που μετέφερε εκείνες τις ημέρες κρατούμενους από τα Ιωάννινα στη Θεσσαλονίκη, συμπεριλαμβανομένων των τεσσάρων αυτών ατόμων, διανυκτέρευσε στη Φλώρινα. Την επομένη της ενέδρας, οι τέσσερις από τα Ιωάννινα ήταν ανάμεσα στους δεκαπέντε που απαγχονίστηκαν, ως αντίποινα, στην Κλαδοράχη.383 Αναφέρεται ότι τελικά οι εκτελεσθέντες ανήλθαν σε δεκαέξι, καθώς οι Γερμανοί συνέλαβαν την τελευταία στιγμή έναν διερχόμενο από τον τόπο της εκτέλεσης.384Με βάση, όμως, τη φωτογραφία που τραβήχτηκε από τους Γερμανούς ή από κάποιον Έλληνα, οι εκτελεσθέντες ανήλθαν σε δεκαπέντε.385 Κατόπιν διαταγής του Κομπ, τα σώματα των δεκαπέντε ατόμων παρέμειναν τρεις μέρες κρεμασμένα, όσο ήταν και η διορία που είχε δοθεί για την απελευθέρωση των δύο στρατιωτών.386 Κατόπιν, οι Γερμανοί επιστράτευσαν κατοίκους από το γειτονικό χωριό Πρώτη για την ταφή των νεκρών σε ομαδικό τάφο στο μέρος όπου είχαν εκτελεστεί.387 Μετά τον ελαφρύ τραυματισμό και την αιχμαλωσία των Γερμανών στρατιωτών, οι αντάρτες μετέφεραν στον τόπο κράτησής τους έναν γιατρό από τις Άνω Κλεινές, ονόματι Αθανασιάδη, ο οποίος επέδεσε τα τραύματά τους. Στη συνέχεια ο γιατρός ενημέρωσε για το συμβάν τον Μπόνη. Χάρη σε ενέργειες του νομάρχη και κυρίως κάτω από την πίεση της απειλής νέων αντιποίνων, οι αντάρτες απελευθέρωσαν τους Γερμανούς κοντά στο χωριό Τροπαιούχος.388
Πέντε ημέρες μετά την εκτέλεση των δεκαπέντε δημοσιεύτηκε στον τοπικό Τύπο η γνωστοποίηση για το συμβάν, την οποία υπέγραφε ο Κομπ ως διοικητής του γερμανικού περιφερειακού φρουραρχείου Φλώρινας. Η γνωστοποίηση, η οποία είχε συνταχθεί στις 10 Αυγούστου 1943, δηλαδή μια ημέρα μετά την εκτέλεση, ανέφερε τα ακόλουθα:
«Την 8ην Αυγούστου εδολοφονήθη πλησίον της Φλωρίνης εις γερμανός στρατιώτης από τους κακούργους Κομμουνιστάς. Προς τιμωρίαν τη 9ην Αυγούστου εκρεμάσθησαν εις τον τόπον του εγκλήματος 15 Έλληνες έχοντες οπωσδήποτε ενισχύσει τους ληστάς. Όλαι αι τρομοκρατικαί πράξεις εκ της ελληνικής πλευράς εναντίον του δικαίου και της τάξης βλάπτουσι μόνον τον Ελληνικόν λαό. Κάθε ανοσιούργημα εις το μέλλον θέλει αυστηρώς ανταμειφθή. Η ελληνική ζωή και περιουσία πρέπει αφεύκτως να εξασφαλισθή. Βοηθήσατε επομένως πάντες ενεργώς εις την εξόντωσιν των ληστών».389
Η γερμανική γνωστοποίηση συνοδευόταν από σχόλιο της εφημερίδας με τίτλο :«Η προχθεσινή δολοφονία – Εις Γερμανός Στρατιώτης έπεσε θύμα του καθήκοντος». Αναλυτικά το δημοσιευμένο κείμενο είχε ως ακολούθως :
«Μια συγκλονιστική είδησις επέπρωτο τας πρωινάς ώρας της παρελθούσης Κυριακής να διαταράξη την ήσυχον ζωήν του λαού της πόλεως μας και του Νομού ολοκλήρου. Εις γερμανός στρατιώτης έπιπτε νεκρός εν τη εκτελέσει του καθήκοντός του επί της δημοσίας οδού έξωθι του χωρίου Κλαδοράχης ενώ μετέβαινε δι΄ αυτοκινήτου εις πλησίον χωρίον προς μεταβίβασιν διαταγής.
Ο φιλήσυχος και νομοταγής λαός της πόλεως και της υπαίθρου δικαίως καταπλάγη όταν επληροφορήθη την βδελυράν αύτη πράξι την διαπραχθείσα υπό αναρχικών στοιχείων, των οποίων ασφαλώς διακαής πόθος και πρόγραμμα είναι η διασάλευσις της τάξεως. Οι άνθρωποι αυτοί δεν θέλουν το καλό του τόπου αυτού. Αυτό τουλάχιστον απέδειξε η μωρά και άνευ λόγου τινός αποτολμηθείσα δολοφονική ενέδρα με αποτέλεσμα τον φόνον ενός στρατιώτου. Είναι λυπηρόν, ότι συμβαίνουν τοιαύται πράξεις χωρίς οι υπαίτιοι τούτων να σκεφθώσι τας συνεπείας ας θα έχη ο πληθυσμός εξ αιτίας αυτών.
Την εκφοράν του τόσον ηρωικώς πεσόντος Γερμανού στρατιώτου παρηκολούθησαν πλην της φρουράς, ο Σεβ. Μητροπολίτης μετά του Ι. Κλήρου, ο κ. Νομάρχης μετά του προσωπικού της Νομαρχίας, ο κ. ∆ήμαρχος μετά της ∆. Επιτροπής, ο κ. ∆ιοικητής της Χωροφυλακής, οι Αρχαί της πόλεως και σύμπας ο λαός της Φλωρίνης. Κατά την στιγμήν της κηδείας απεδόθησαν λίαν επιβλητικώς αι νενομισμέναι τιμαί. Είτα κατατέθησαν στέφανοι εκ μέρους της Φρουράς, εκ μέρους του Νομού υπό του κ. Νομάρχου, εκ μέρους του ∆ήμου υπό του κ. ∆ημάρχου, εκ μέρους της Χωροφυλακής υπό του κ. ∆/ου Χωρ/κης κλπ.
Έπεσεν ένας γενναίος στρατιώτης μακράν της φιλτάτης του Πατρίδος, μακράν της οικογενείας του. Έπεσεν όμως ηρωικώς εν τη εκτέλεσει του καθήκοντός του. Η Ελληνική γη θα σκεπάζει ελαφρά το τίμιο αυτό παλικάρι. Αιωνία του η μνήμη».390
Τα αντίποινα της Κλαδοράχης συγκαταλέγονται στις περιπτώσεις εκείνες για τις οποίες επιλήφθηκαν μεταπολεμικά τα γερμανικά δικαστήρια. Την συγκεκριμένη υπόθεση ανέλαβε η Εισαγγελία του Βίρτσμπουργκ (StA Würzburg), διεξάγοντας έρευνες στο πλαίσιο των προανακρίσεων για την εξακρίβωση των κατηγοριών εναντίον του Όττο Βάλτκε (Otto Waltke), ο οποίος ως διευθυντής του τρίτου επιτελικού γραφείου (Ic) του Στρατιωτικού ∆ιοικητή Θεσσαλονίκης – Αιγαίου φέρεται ότι διέταξε τον Κομπ να προχωρήσει σε αντίποινα.391 Συγκατηγορούμενοι του Βάλτκε ήταν ο Κομπ, ως φρούραρχος Φλώρινας, και ο Χάνσεν ως επικεφαλής της Στρατιωτικής Χωροφυλακής.392 Οι πληροφορίες που αντλούνται από τη συγκεκριμένη δικογραφία είναι σηµαντικές, καθώς προέρχονται από ένορκες καταθέσεις των πρωταγωνιστών, πρώην µελών της Βέρµαχτ που υπηρετούσαν εκείνη την περίοδο στην Φλώρινα. Είναι επίσης σηµαντικές για τον επιπρόσθετο λόγο, ότι προβάλλουν την άποψη ανθρώπων που στην προσπάθειά τους να αποποιηθούν των όποιων ευθυνών τους, δίνουν τη δική τους ερµηνεία για τα γεγονότα, ενθυµούµενοι µε κάθε λεπτοµέρεια περιστατικά που αποδεικνύουν την αθωότητά τους και αντίστροφα ξεχνώντας ή αλλοιώνοντας σκόπιµα άλλα που είναι επιβαρυντικά γι΄ αυτούς. Επιπλέον, η απόφαση του γερµανικού δικαστηρίου είναι ενδεικτική του τρόπου µε τον οποίο αντιµετώπισε µεταπολεµικά η γερµανική δικαιοσύνη παρόµοιες πράξεις, οι οποίες διεπράχθησαν στην Ελλάδα, όπως συνέβη και σε άλλες κατεχόµενες χώρες, και χαρακτηρίστηκαν ως εγκλήµατα πολέµου. Όσον αφορά τους Γερµανούς στρατιώτες που σκοτώθηκαν και εκείνους που αιχµαλωτίστηκαν από τους αντάρτες, οι Γερµανοί µάρτυρες δεν έδωσαν στις καταθέσεις τους ίδιους αριθµούς. Έτσι, στην κατάθεσή του ο τότε φρούραρχος Φλώρινας, Κοµπ έκανε λόγο για την απαγωγή δύο Γερµανών. Ένας δεύτερος µάρτυρας, ο Χάρτµαν, ο οποίος υπηρέτησε ως λοχίας στο φρουραρχείο Φλώρινας, κατέθεσε ότι σκοτώθηκαν ένας µε δύο Γερµανοί και αιχµαλωτίστηκαν τρεις από τους αντάρτες. Άλλοι µάρτυρες αναφέρθηκαν απλώς στην απαγωγή Γερµανών στρατιωτών, οι οποίοι αργότερα απελευθερώθηκαν. Κατά τον ίδιο τρόπο, δεν υπήρξε ταύτιση ούτε και στο θέµα της γερµανικής µονάδας που έπεσε στην ενέδρα. Ο Κοµπ υποστήριξε ότι οι αντάρτες επιτέθηκαν εναντίον αυτοκινήτων µεταφορών της Βέρµαχτ. Αντίθετα, ο Επιλοχίας Χάνσεν, διοικητής της µικρής δύναµης της Στρατιωτικής Χωροφυλακής Φλώρινας, ανέφερε ότι επρόκειτο για φορτηγό της Επιµελητείας που εκείνη την ηµέρα κατευθυνόταν σε χωριά βορείως της Φλώρινας για την επίταξη ζώων. Τέλος, ο µάρτυρας Μπρούσιους κατέθεσε ότι µεταβαίνοντας αργότερα στον τόπο της επίθεσης για την εκτέλεση της διαταγής αντιποίνων επιβεβαίωσαν την πυρπόληση μερικών αυτοκινήτων φορτηγών της Βέρμαχτ.393
Στο ερώτημα για την προέλευση της διαταγής και τον αριθμό των εκτελεσθέντων ο Κομπ κατέθεσε τα εξής (σε τρίτο πρόσωπο):
«Την διαταγή για τον απαγχονισμό δέκα ομήρων ως αντίποινα για την ενέδρα των ανταρτών σε Γερμανούς στρατιώτες την έλαβε τηλεφωνικά από τον Στρατιωτικό ∆ιοικητή Θεσσαλονίκης – Αιγαίου. Ο κατηγορούμενους Βάλτκε (αξιωματικός του τρίτου επιτελικού γραφείου του Στρατιωτικού ∆ιοικητή) του τηλεφώνησε μερικές ημέρες αργότερα και τον απείλησε πως σε περίπτωση που δεν θα συμμορφωνόταν με τη διαταγή θα περνούσε από στρατοδικείο. Αρχικά, δεν προχώρησε στην εκτέλεση των ομήρων. Μετά όμως από το δεύτερο αυτό τηλεφώνημα αναγκάστηκε να συμμορφωθεί. Πέτυχε, όμως, να μειώσει τον αριθμό των προς εκτέλεση ατόμων σε τρία. Στη συνέχεια, διαβίβασε τη διαταγή [στα κατώτερα όργανα], ο ίδιος δεν ήταν παρών τη στιγμή της εκτέλεσής της».394
Τους ισχυρισμούς του Κομπ αντέκρουσε με την κατάθεσή του ο Όττο Βάλτκε, υποστηρίζοντας ότι
« […] δεν έδωσε αυτός, ως αρμόδιος αξιωματικός του τρίτου επιτελικού γραφείου του Στρατιωτικού ∆ιοικητή Θεσσαλονίκης – Αιγαίου, τη διαταγή για τον απαγχονισμό των ομήρων. Αν πράγματι, η διαταγή προερχόταν από τη Θεσσαλονίκη, τότε θα πρέπει να δόθηκε είτε από τον επιτελάρχη είτε από τον αξιωματικό του πρώτου επιτελικού γραφείου».395
Για το ίδιο ζήτημα ο Χάρτμαν κατέθεσε (σε τρίτο πρόσωπο):
« […] η διαταγή ήρθε από την Θεσσαλονίκη. Η επιλογή των ομήρων έγινε από το φρουραρχείο [κάτι το οποίο αρνήθηκε ο Κομπ]. Ο Κομπ μετέβη ο ίδιος στη Θεσσαλονίκη για να ακυρώσει τη διαταγή. Όταν επέστρεψε άκουσε να λέγεται ότι η διαταγή θα έπρεπε να εφαρμοστεί. Κατάφερε όμως να µειώσει τον αριθµό των προς εκτέλεση ατόµων. Πράγµατι, τελικά εκτελέστηκαν έξι µε εφτά Έλληνες πολίτες, µεταξύ αυτών ένας Έλληνας ιερέας, και κρατούµενοι των φυλακών της Φλώρινας. Η εκτέλεση πραγµατοποιήθηκε στον τόπο όπου σηµειώθηκε η ενέδρα».396
Ο Επιλοχίας Χάνσεν υποστήριξε στην κατάθεσή του ότι ως επικεφαλής της Στρατιωτικής Χωροφυλακής έλαβε διαταγή στις 9 Αυγούστου 1943 από τον Κοµπ να απαγχονιστούν δέκα άτοµα στον τόπο της ενέδρας, κοντά στην Κλαδοράχη. Ο Χάνσεν περιγράφει µε λεπτοµέρειες τον τρόπο εκτέλεσής τους (σε τρίτο πρόσωπο) :
«Ο Σπαν οδήγησε τους οµήρους από το φρουραρχείο στον τόπο όπου είχε σηµειωθεί η επίθεση εναντίον των Γερµανών στρατιωτών. Εκεί τοποθετήθηκε ένας πεσµένος κορµός ανάµεσα στις διχάλες δύο δέντρων. Οι όµηροι περίµεναν σε ένα φορτηγό σε απόσταση περίπου είκοσι µέτρων από το σηµείο της εκτέλεσης. Έπαιρναν κάθε φορά έναν όµηρο και τον κρεµούσαν. Οι υπόλοιποι Έλληνες δεν µπορούσαν να παρακολουθήσουν τον απαγχονισµό των προηγούµενων, καθώς για το σκοπό αυτό είχαν [οι στρατιώτες] ξεδιπλώσει το πανί του φορτηγού. Όταν όµως έπαιρναν κάθε έναν ξεχωριστά και τον οδηγούσαν στον τόπο της εκτέλεσης τότε µόνο συνειδητοποιούσε τι τον περίµενε. ∆εν τους είχαν καλυµµένα τα µάτια.»397
Η Εισαγγελία του Βίρτσµπουργκ απάλλαξε λόγω αµφιβολιών τον Βάλτκε µε το σκεπτικό ότι
« […] µόνο µε βάση τις µαρτυρικές καταθέσεις και λαµβάνοντας υπόψη το µεγάλο χρονικό διάστηµα που έχει περάσει µεταξύ του συµβάντος και των καταθέσεων αυτών, δεν είναι δυνατόν να διευκρινιστεί µε απόλυτη βεβαιότητα αν πράγµατι ο Βάλτκε επανέλαβε [τηλεφωνικά] τη διαταγή για τον απαγχονισµό των οµήρων και απείλησε τον Κοµπ µε στρατοδικείο σε περίπτωση που δεν εκτελούσε τη διαταγή».398
Απαλλακτική ήταν η απόφαση και για τους άλλους δύο κατηγορούµενους στην ίδια υπόθεση, τον Κοµπ και τον Χάνσεν. Το δικαστήριο αφού χαρακτήρισε την επίθεση των ανταρτών εναντίον του γερµανικού φορτηγού κοντά στην Κλαδοράχη, αλλά και την εν γένει δράση τους, ως παράνομη πολεμική ενέργεια που αντίβαινε στο διεθνές δίκαιο, έκρινε νόμιμα τα αντίποινα ως μέσο πίεσης ώστε να εξαναγκαστεί ο αντίπαλος να τηρήσει το διεθνές δίκαιο. Κατ΄ επέκταση έκρινε ότι η εκτέλεση ομήρων ως αντίποινα, όπως ήταν αυτή της Κλαδοράχης, ήταν νόμιμη, στηρίζοντας την απόφασή του στο διεθνές εθιμικό δίκαιο, ελλείψει προπολεμικής διεθνούς σύμβασης που να απαγορεύει τη σύλληψη και εκτέλεση ομήρων, στα πολεμικά εγχειρίδια των συμμάχων χωρών όπως ήταν οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Γαλλία και η Βρετανία, στο προηγούμενο δεδικασμένο του αμερικανικού δικαστηρίου στη δίκη των στρατηγών της Νοτιοανατολικής Ευρώπης και στη βιβλιογραφία.399
Απάλλαξε επίσης τους δύο κατηγορούμενους αναφορικά με την παράλειψη έκδοσης της σχετικής κοινοποίησης εφαρμογής των αντιποίνων, θεωρώντας ότι αυτό ήταν αρμοδιότητα των διοικητικών υπηρεσιών, δηλαδή του Στρατιωτικού ∆ιοικητή Θεσσαλονίκης – Αιγαίου. Τέλος, έκρινε ότι δεν συνέτρεχαν λόγοι για τους οποίους οι Κομπ και Χάνσεν θα μπορούσαν να θεωρηθούν συνυπεύθυνοι των ανωτέρων τους που είχαν εκδώσει τη διαταγή και επομένως ήταν οι μόνοι υπεύθυνοι σε περίπτωση κατά την οποία η εφαρμογή της διαταγής θα οδηγούσε σε στρατιωτικό έγκλημα. Αντίθετα, το δικαστήριο έκρινε ότι η συμμετοχή των δύο κατηγορούμενων περιορίστηκε στο επίπεδο της επιλογής των ομήρων και της εκτέλεσής τους, εφαρμόζοντας τις διαταγές των ανωτέρων τους «παρά τον αναπόφευκτο πόνο που προκαλούν τα αντίποινα στα θύματα».400
———
346 Zst, V 508 AR 2410 / 67. Ο Λοχαγός Κομπ πριν από την άφιξή του στη Φλώρινα, το 1943, είχε θητεύσει ως φρούραρχος στο περιφερειακό φρουραρχείο της Έδεσσας. Μετά τη μεταφορά του περιφερειακού φρουραρχείου Έδεσσας (Kreiskommandantur, Ο.Κ. Ι/856), στη θέση του λειτούργησε παράρτημα του περιφερειακού φρουραρχείου Βέροιας (Ο.Κ. ΙΙ/717), ο Κομπ τοποθετήθηκε φρούραρχος στη νέα έδρα της υπηρεσίας στη Φλώρινα, βλ. Zst, V 508 AR623/68. Εκεί υπηρετούσε ήδη από το 1941 ο Λοχίας Χάνσεν, διοικητής της Στρατιωτικής Χωροφυλακής.
347 ΙΑΥΕ, Κατοχική κυβέρνηση, 1943-1944, φακ. 2, 5ος υποφ. : Ελληνική Πολιτεία, ∆ιοίκησις Χωρ/κης Φλωρίνης, Γραφ. Ειδικής Ασφαλείας, Αριθ. 85 / 46 / 28, “Περί τυφεκισμού ατόμων υπό των Γερμανικών Αρχών Κατοχής”, Φλώρινα, 26 Απρ. 1943. Πρβλ. Περ. Οικονόμου, «Φλώρινα.
Χρονικό μιας πεντηκονταετίας (1912-1962)», Αριστοτέλης, 37 (Φλώρινα, Ιούλιος 1963), 56, όπου η
εκτέλεση των δύο ατόμων αποδίδεται σε αντίποινα για το φόνο Γερμανού από τους αντάρτες.
Επίσης, Γρηγορίου, ό.π., σ. 50, όπου το περιστατικό σημειώνεται με ημερομηνία την 22α Απριλίου 1941 αντί του σωστού 1943.
348 Αναλυτικότερα για το περιστατικό αυτό βλ. Γεώργιος Νεδέλκος (Μακεδόνας), Αναμνήσεις απ΄ την Εθνική Αντίσταση στη ∆υτική Μακεδονία, Φλώρινα 2000, σσ. 18-23.
349 ΙΑΥΕ, 1943-1944, Κατοχική Κυβέρνηση – Γραφείον Πρωθυπουργού, φακ. 2, 5ος υποφ.: Γενική ∆ιοίκησις Μακεδονίας, Ημερήσιον ∆ελτίον της 4/7/43”.
350 Βλ. Χρυσοχόου, ό.π., τόμ. 1, σ. 89.
351 Ωστόσο ερωτηματικά για το αν πράγματι στόχος της ομάδας ήταν Γερμανοί προκύπτουν από το γεγονός ότι την ίδια ημέρα επισκέφτηκε τη Φλώρινα ο Γεώργιος Πούλος, ο οποίος μίλησε σε συγκέντρωση από τον εξώστη του ξενοδοχείου Αίγλη και ακολούθως αναχώρησε με το αυτοκίνητό του από την πόλη. Είτε λοιπόν πρόκειται για απλή σύμπτωση και τα δύο γεγονότα, η επίσκεψη του Πούλου και η ανταρτική επίθεση, που συνέβησαν την ίδια ημέρα, την Κυριακή 8 Αυγούστου 1943, δεν σχετίζονται μεταξύ τους είτε τα δύο γεγονότα σχετίζονται όντως μεταξύ τους, οπότε είναι πιθανό ο στόχος των ανταρτών να μην ήταν οι Γερμανοί, αλλά ο ίδιος ο Πούλος. Για την αρχηγική εμφάνιση και ομιλία του Πούλου στην πόλη της Φλώρινας βλ. Γεννάδιος Βιβλιοθήκη, Αρχείο Φίλιππου ∆ραγούμη, φακ. 59, 3ος υποφ. (Αριθμός εγγράφου 165): Εφ. Έθνος (Φλώρινα), 14 Αυγ. 1943 [η πληροφορία περιήλθε εις γνώση του γράφοντος από τους Βάιο Καλογριά και Αθανάσιο Καλλιανιώτη, οι οποίοι ερεύνησαν το εν λόγω αρχείο].
352 Χρήστος Ανδρικάκης – Γεώργιος Αλαμπάκης, μαγνητοφωνημένη συνέντευξη, Άνω Κλεινές, 19 Μαΐου 2001. Πρβλ. ΙΑΥΕ, 1944, Κατοχική Κυβέρνηση, φακ. 1, 3ος υποφ.: Υπόμνημα ∆ημητρίου Ανδρεάδη, Νομάρχου ∆ράμας, απεσταλμένου παρά τω Υπουργείω Εσωτερικών-Προς τον κ. Υπουργό Εσωτερικών, “Περί της καταστάσεως εν Mακεδονία”, Αθήνα 16 Οκτ. 1943. Ο Ανδρεάδης, τέως Νομάρχης ∆ράμας, κατόπιν εντολής του Υπουργού των Εσωτερικών, περιόδευσε, από τα τέλη Αυγούστου του 1943, στη γερμανοκρατούμενη Μακεδονία για να διαπιστώσει την κατάσταση που επικρατούσε στις περιοχές αυτές, κυρίως μετά την είσοδο βουλγαρικών στρατευμάτων στα εδάφη μεταξύ του Αξιού και του Στρυμόνα. Στην έκθεση που συνέταξε τον Οκτώβριο του ίδιου έτους στην Αθήνα, αναφέρθηκε στα γερμανικά αντίποινα στην Κλαδοράχη, προφανώς μετά από σχετική ενημέρωσή του από τον Νομάρχη Πέλλας, Γεώργιο Θέμελη, καθώς ο ένας εκ των εκτελεσθέντων ήταν άντρας της αδελφής του.
Σημειώνει, λοιπόν, στην έκθεσή του ο Ανδρεάδης ότι τα γερμανικά αντίποινα προκλήθηκαν μετά τον φόνο ενός Γερμανού στρατιώτη «υπό ενόπλου συμμορίας η οποία δεν ήτο δυνατόν να ήτο Ελληνική, διότι […] ελληνικά σώματα δεν υπάρχουν εις την περιφέρειαν ταύτην».
353 Για βιογραφικά στοιχεία του Πέτρου Κορίνα και του Ιωάννη Χανή βλ. Νεδέλκος, ό.π., σσ. 24-27.
354 Ό. π., σ. 42. Όπως αναφέρει ο ίδιος ο συγγραφέας στον πρόλογο, τα κείμενα του βιβλίου γράφηκαν σε διαφορετικές χρονικές περιόδους, κατά τη διάρκεια της παραμονής του στη Ρουμανία ως πολιτικός πρόσφυγας, με αποτέλεσμα να μην αποφεύγονται τα λάθη ιδιαίτερα ως προς την ταυτότητα κάποιων από τους πρωταγωνιστές των γεγονότων που συνέβησαν στην Κατοχή. Παρά, όμως, τα όποια λάθη, το βιβλίο του Νεδέλκου αποτελεί μια χρήσιμη πηγή για την περίοδο της Κατοχής στην περιοχή της Φλώρινας, καθώς εκτός από την ψύχραιμη αναφορά στα γεγονότα ο συγγραφέας δίνει πολλά βιογραφικά στοιχεία στελεχών του ΕΛΑΣ που ανέπτυξαν έντονη δράση την περίοδο εκείνη.
355 Ό. π, σσ. 42-43. Ο συγγραφέας εσφαλµένα ονοµάζει τον εκτελεσθέντα ιερέα του χωριού Σκοπιά Φλώρινας Σταµούλη αντί του σωστού ∆ηµήτριου Σταµπουλή.
356 Τραϊανός Νικολόπουλος, µαγνητοφωνηµένη συνέντευξη, Κλαδοράχη 19 Μαΐου 2001.
357 Βλ. Κωνσταντίνος Μπόνης, Επεισόδια και γεγονότα συµβάντα κατά την Κατοχήν υπό των Γερµανών 1941-1944 και του Βουλγαρικού στρατού Ιανουάριος-Φεβρουάριος 1944, Θεσσαλονίκη 1982, σσ. 69, 71. Στο έργο του ο Μπόνης περιγράφει µε τρόπο λεπτοµερή και ακριβή όσα γεγονότα διαδραµατίστηκαν στη Φλώρινα κάτω από τη γερµανική και αργότερα βουλγαρική Κατοχή. Ως εκ τούτου συνιστά απαραίτητη πηγή για την μελέτη της περιόδου της Κατοχής στο νοµό Φλώρινας, παρά την σαφή τοποθέτησή του κατά του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και την καταδίκη των ενεργειών του, που σύµφωνα µε τον συγγραφέα, µε την παράλληλη δράση των Βουλγάρων αξιωµατικών συνδέσµων στην περιοχή, αποτελούσαν τις δύο σηµαντικότερες αιτίες πρόκλησης των γερµανικών αντίποινων.
358 Χρυσοχόου, ό.π., σ. 89. Εκτός από την ενέδρα εναντίον της Βέρµαχτ, ο Χρυσοχόου δεν αναφέρεται στα µετέπειτα γερµανικά αντίποινα.
359 Βλ. Νεδέλκος, ό.π., σσ. 42-43.
360 Βλ. Αλέξανδρος Μαζάρης, Επιµνηµόσυνος οµιλία εις το Μνηµείον των απαγχονισθέντων 15 Ελλήνων πατριωτών υπό των στρατευµάτων Κατοχής την 9 Αυγούστου 1943, Κλαδοράχη 8 Αυγ. 1993.
361 Ο πρόεδρος της κοινότητας Παναγιώτης Παππάς δεν περιορίστηκε μόνο να ενημερώσει τους Γερμανούς και τον Μπόνη στην Φλώρινα για την ενέδρα των ανταρτών στην προσπάθειά του να σώσει το χωριό από τα επαπειλούμενα γερμανικά αντίποινα. Την επομένη ημέρα, έστειλε έναν κάτοικο στο γερμανικό φρουραρχείο Φλώρινας, μεταφέροντας ως δώρο από το χωριό ένα καλάθι με αυγά, βλ. Τραϊανός Νικολόπουλος, μαγνητοφωνημένη συνέντευξη, Κλαδοράχη 19 Μαΐου 2001.
362 Εκτός από το βιβλίο του τότε Νομάρχη Φλώρινας που δημοσιεύτηκε μόλις το 1982 και περιέγραφε όσα διαδραματίστηκαν στη Φλώρινα κάτω από τη γερμανική και βουλγαρική Κατοχή, ο Μπόνης αναφέρθηκε στις συλλήψεις στα χωριά και στον μετέπειτα απαγχονισμό των δεκαπέντε ατόμων στην Κλαδοράχη, σε ομιλία που εκφώνησε το 1963 με την ευκαιρία του ετήσιου μνημόσυνου για τους εκτελεσθέντες. Στην ομιλία του αυτή ο Μπόνης μνημονεύει με ακρίβεια τα ονόματα όσων συνελήφθησαν, για να αφεθούν στη συνέχεια ελεύθεροι, και
γενικά όσων ενεπλάκησαν στην υπόθεση της Κλαδοράχης, αν και τα γεγονότα είχαν λάβει χώρα ακριβώς μια εικοσαετία νωρίτερα. Αντίθετα, όταν το 1982 δημοσίευσε το βιβλίο του δεν απέφυγε ορισμένα λάθη στα ονόματα, συνέπεια της μεγάλης χρονικής απόστασης που είχε μεσολαβήσει. Ειδικότερα για τις ενέργειες στις οποίες προέβη το γερμανικό απόσπασμα στην Κλαδοράχη αμέσως μετά την ενέδρα των ανταρτών λίγο έξω από το χωριό, βλ. Μαζάρης, ό. π.. Επίσης, Επιβλητικόν Μνημόσυνον υπέρ των απαγχονισθέντων 15 πατριωτών: ο λόγος του κ. Μπόνη [στο εξής Λόγος Μπόνη], Αριστοτέλης, 37 (Ιούλιος 1963), 29-31. Ακόμη, Χρήστος Σκοπελιανός – Παύλος Ιωαννίδης, μαγνητοφωνημένη συνέντευξη, Κλαδοράχη 19 Μαΐου 2001.
363 Χρήστος Ανδρικάκης – Γεώργιος Αλαμπάκης, μαγνητοφωνημένη συνέντευξη, Άνω Κλεινές, 19 Μαΐου 2001.
364 Βλ. Λόγος Μπόνη, ό.π., 30. Μαζάρης, ό.π. Επίσης, ∆ημήτριος Θωΐδης, μαγνητοφωνημένη συνέντευξη, Αρμενοχώρι 20 Μαΐου 2001.
365 Λόγος Μπόνη, ό.π., 30. Μαζάρης, ό.π. Επίσης, Γεώργιος Παναγιωτίδης – Γεώργιος Μικρόπουλος, μαγνητοφωνημένη συνέντευξη, Αμμοχώρι 19 Μαΐου 2001.
366 Εκτός από το κυρίως κτήριο των φυλακών, το οποίο σώζεται και σήμερα, οι γερμανικές αρχές χρησιμοποιούσαν ως κρατητήρια το υπόγειο του διοικητηρίου και νυν δικαστικού μεγάρου και για την προσωρινή κράτηση ενός μεγάλου αριθμού κρατουμένων ένα κτήριο που υπήρχε στην πόλη και ήταν γνωστό ως «Ρετζί», το οποίο προπολεμικά λειτουργούσε ως βιοτεχνία επεξεργασίας καπνού.
367 Χρήστος Καϊμάρας, μαγνητοφωνημένη συνέντευξη, Φλώρινα 21 Μαΐου 2001. Σύμφωνα με τον Μπόνη, η διαταγή που έλαβε από τη Θεσσαλονίκη ο φρούραρχος Κομπ έκανε λόγο για τη σύλληψη και εκτέλεση πενήντα ατόμων, βλ. Μπόνης, ό.π., σσ. 69,71. Άλλωστε, προηγούμενη διαταγή των τοπικών στρατιωτικών αρχών που χρονολογούνταν από το 1941, προέβλεπε τη σύλληψη και εκτέλεση πενήντα ατόμων για κάθε τραυματία ή νεκρό Γερμανό στρατιώτη, βλ. Κεφάλαιο 1, σσ. 44-45. Τελικά, οι Γερμανοί συνέλαβαν σαράντα πέντε άτομα από τα οποία οι τριάντα πέντε ήταν κάτοικοι της πόλεως Φλώρινας και οι υπόλοιποι δέκα του Αρμενοχωρίου και του Αμμοχωρίου, καθώς οι πέντε της Κλαδοράχης δεν συνελήφθησαν.
368 Βλ. σχετικά, ∆ιαρκές Στρατοδικείο Θεσσαλονίκης, Αριθ. 1-434 (1948), Πρακτικά Συνεδριάσεως της 10ης έως 19ης Μαΐου 1948, Αριθ. Αποφάσεως 313. Επίσης, Ι. Π. Παπακυριακόπουλος, Βούλγαροι και Ιταλο εγκληματίαι πολέμου εν Μακεδονία, Αθήνα 1946,σ. 41.
369 Τραϊανός Νικολόπουλος, µαγνητοφωνηµένη συνέντευξη, Κλαδοράχη 19 Μαΐου 2001.
370 Ο Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Φλώρινας «Αριστοτέλης» προήλθε από την επανίδρυση του παλαιότερου µουσικού συλλόγου της πόλης µε την επωνυµία «Ορφεύς». Η αντίστοιχη ιδρυτική πράξη υπεγράφη στις 30 Ιουλίου 1941. Μέχρι το καλοκαίρι του 1943, η ορχήστρα του συλλόγου και η µεικτή χορωδία έδωσαν πολλές συναυλίες. Από τις πρώτες συναυλίες στην πόλη ήταν αυτές που δόθηκαν τον Αύγουστο και τον Σεπτέµβριο 1941 ενώπιον των ελληνικών αρχών και της γερµανικής στρατιωτικής διοίκησης. Στις 27 και 28 Σεπτεµβρίου 1941, ο «Αριστοτέλης» έδωσε δύο συναυλίες στην Έδεσσα παρουσία των τοπικών ελληνικών αρχών και της γερµανικής στρατιωτικής ηγεσίας. Στις 26 και 27 Ιουνίου 1943, η αντρική και µεικτή χορωδία του «Αριστοτέλη» υπό την διεύθυνση του µαέστρου Θεόδωρου Θωµαΐδη έδωσε τρεις συναυλίες στη Θεσσαλονίκη, η πρώτη στο Βασιλικό Θέατρο προς τιμήν των τοπικών γερμανικών στρατιωτικών αρχών, η δεύτερη στο θέατρο «Τιτάνια» ενώπιον των ελληνικών αρχών και η τρίτη στη Ροτόντα για το κοινό της Θεσσαλονίκης. Για τις δραστηριότητες του «Αριστοτέλη» από τη στιγμή της ιδρύσεώς του έως το 1964-1965 βλ. «Η ιστορία του Φ. Σ. Φ. “Αριστοτέλης” από τα κείμενα», Αριστοτέλης, 45-46 (1964) και «Η εικοσιπενταετηρίς του Φ. Σ. Φ. “Αριστοτέλης”», Αριστοτέλης, 53-54 (1965).
371 Ο Θωμαΐδης γεννήθηκε στο Μοναστήρι το 1907. Στη Θεσσαλονίκη τελείωσε το Γυμνάσιο και το 1928 αποφοίτησε από το Κρατικό Ωδείο. Στη συνέχεια εργάστηκε ως διευθυντής του Ωδείου της Κοζάνης και της Καβάλας. Μετά την είσοδο των γερμανικών και λίγο αργότερα των βουλγαρικών στρατευμάτων, επέστρεψε στη Θεσσαλονίκη και προσελήφθη στη Συμφωνική Ορχήστρα του Ραδιοφωνικού Σταθμού της πόλης ως σολίστ πρώτου βιολιού. Το Νοέμβριο του 1942 έφτασε στη Φλώρινα και ανέλαβε τη διεύθυνση της χορωδίας του συλλόγου «Αριστοτέλης», θέση στην οποία παρέμεινε μέχρι τη στιγμή της εκτέλεσής του, βλ. Σοφοκλής Τσάπανος, «Καλλιτεχνικό μνημόσυνο για τον αείμνηστον Θ. Θωμαΐδη», Αριστοτέλης, 45-46 (1964), 47-48. Επίσης, Επιβλητικόν Μνημόσυνον υπέρ των απαγχονισθέντων 15 πατριωτών: ο λόγος του κ. Τυρπένου, Αριστοτέλης, 37 (Ιούλιος 1963), 35.
372 ∆ύο είναι οι λόγοι που προβάλλονται για την εκτέλεση του Σταμπουλή: α΄) Στο σπίτι του οι Γερμανοί βρήκαν τα στρατιωτικά κιάλια του γιου του, Σταύρου, μόνιμου αξιωματικού, β΄) Αρνήθηκε να λειτουργήσει στη βουλγαρική γλώσσα, βλ. Κωνσταντίνος Α. Βοβολίνης, Η εκκλησία εις τον αγώνα της ελευθερίας, Αθήνα 1952, σ. 314. Επίσης, Ευάγγελος Τσέρτσης, μαγνητοφωνημένη συνέντευξη, Σκοπιά 19 Μαΐου 2001. Για την ληξιαρχική πράξη θανάτου του ∆ημήτριου Σταμπουλή βλ. ∆ήμος Φλώρινας, Ληξιαρχικόν Βιβλίον Θανάτων Σκοπιάς αρχόμενον
από 10η Ιουνίου 1945 μέχρι 7-11-1952, Αριθ. 8, Σκοπιά 11 ∆εκ. 1945. Ο αδελφός του, Κωνσταντίνος Σταμπουλής, διετέλεσε επίσης ιερέας της Σκοπιάς. Εκτελέστηκε από τους Κομιτατζήδες στη Σκοπιά τον Σεπτέμβριο του 1905, βλ. Ειρηναίος Ι. Χατζηεφραιμίδης, «Η συμβολή του κλήρου στο Μακεδονικό Αγώνα. Η περίπτωση της Φλώρινας», Αριστοτέλης, 254 (Οκτώβριος – Νοέμβριος – ∆εκέμβριος 1999), 26. Επίσης, Μνημείο Κοινότητας Σκοπιάς, «Η κοινότης Σκοπιάς ανήγειρεν εις μνήμην των κατά τους πολέμους 1912-1922 ως και κατά τον Μακεδονικόν Αγώνα πεσόντων και δολοφονηθέντων ηρωικώς τέκνων της».
373 Βλ. στο ίδιο Κεφάλαιο σσ. 263-266.
374 Βλ. ∆ήµος Φλώρινας, Βιβλίο Θανάτων από 181/1943 µέχρι 209/1945, Ληξιαρχική πράξις θανάτου Αλέξανδρου Καραµανλή, Αριθ. 88, Φλώρινα 1 Ιουν. 1945.
375 ∆ήµος Φλώρινας, Βιβλίο Θανάτων από 181/1943 µέχρι 209/1945, Ληξιαρχική πράξις θανάτου Αθανάσιου Κουγιουµτζή, Αριθ. 152, Φλώρινα 12 Σεπτ. 1945.
376 ∆ήµος Φλώρινας, Βιβλίο Θανάτων από 181/1943 µέχρι 209/1945, Ληξιαρχική πράξις θανάτου Ιωάννη Τσόργου, Αριθ. 109, Φλώρινα 16 Ιουν. 1945.
377 Κωνσταντίνος Τορώνης, µαγνητοφωνηµένη συνέντευξη, Φλώρινα 21 Μαΐου 2001.
378 Βλ. ∆ήµος Αµυνταίου, Βιβλίο Θανάτων Αγίου Παντελεήµονα από έτος 1943 έως 1947, τόµ. ∆΄, Ληξιαρχική πράξις θανάτου Μεθόδιου Μπερέα, Αριθ. 7, Άγιος Παντελεήµονας 3 Μαρ. 1946.
379 Ο αδελφός του εκτελεσθέντα στην Κλαδοράχη Νικόλαου Τσακίρη, Ιωάννης Τσακίρης, εκτελέστηκε από τους Γερµανούς τον Μάιο του 1943 στη Φλώρινα. Νωρίτερα, ο Ιωάννης Τσακίρης, γραµµατέας της Επιτροπής Φλώρινας του Κ.Κ.Ε., ο Γεώργιος Νεδέλκος και ο Χαράλαµπος Χαραλαµπίδης είχαν συµµετάσχει σε µια αποστολή περίθαλψης ενός τραυµατία αντάρτη. Τις επόµενες ηµέρες συνελήφθησαν από τους Γερµανούς ο Χαραλαµπίδης, ο Ιωάννης Τσακίρης, τον οποίο οι Γερµανοί εκτέλεσαν, ενώ ο Νεδέλκος διέφυγε στο βουνό, βλ. Νεδέλκος, ό.ττ., σσ. 18-19, 21.
380 Βλ. Γεωργία Ρωμανίδου, μαγνητοφωνημένη συνέντευξη, Κάτω Κλεινές 20 Μαΐου 2001. Επίσης, ∆ήμος Κάτω Κλεινών (Κάτω Κλεινές), Ληξιαρχική πράξη θανάτου Απόστολου Ρωμανίδη, Αριθ. 5 (1978).
381 Μαγδαληνή Κωστίδου, μαγνητοφωνημένη συνέντευξη, Μελίτη 19 Μαΐου 2001. Βλ. επίσης, ∆ήμος Μελίτης, Βιβλίον Θανάτων Μελίτης αρχόμενον από 15-7-1946 μέχρι 19-8-1956, Βιβλίον 1ον, Τόμος Α΄, Ληξιαρχική πράξις θανάτου Ναούμ Κωστίδη, Αριθ. 10, Μελίτη 14 Μαΐου 1948.
382 Βλ. ∆ήμος Φλώρινας, Ληξιαρχική πράξη θανάτου Ααρών Λεβή, Αριθ. 258 (1949).
383 Ο Νισήμ Μπατής γεννήθηκε στα Ιωάννινα το 1881. Γιος εμπόρου συνέχισε τη δουλειά του πατέρα του, κάνοντας γενικό εμπόριο σιδηρικών, χημικών, χαρτικών και φαρμακευτικών ειδών. Εκτός των άλλων δραστηριοτήτων του ίδρυσε και επί σειρά ετών διετέλεσε πρόεδρος της Ένωσης Παντοπωλών και της Ένωσης Ποτοποιών. Συνελήφθη για πρώτη φορά από τους Ιταλούς με την κατηγορία ότι ενίσχυε τους αντάρτες. Για δεύτερη φορά συνελήφθη από τους Γερμανούς μαζί με τον γαμπρό του Ιωσήφ Μπατή, τον Βασίλειο Βακαλόπουλο και τον καταγόμενο από τα Τρίκαλα και φιλοξενούμενο στην οικεία του Ιωσήφ Μπατή, Ααρών Λεβή.
Ο δε Γρηγόριος Τσίτος γεννήθηκε το 1880 και υπηρετούσε ως δάσκαλος στο χωριό καταγωγής του, στη Χίνκα Κουρέντων Ιωαννίνων. Στις 23 Ιουλίου 1943 οι Γερμανοί πυρπόλησαν το χωριό και συνέλαβαν ομήρους, μεταξύ των οποίων και τον Τσίτο, τους οποίους μετέφεραν και φυλάκισαν στα Ιωάννινα. Από τους προαναφερθέντες μόνο ο Ιωσήφ Μπατής δεν μετήχθη στη Φλώρινα, όπως συνέβη με τους άλλους κρατούμενους, καθώς εκτελέστηκε καθ΄ οδόν από τους Γερμανούς, βλ. σχετικά, Ανώνυμος, «Κλαδοράχη – Φλώρινας. Ο Τόπος θυσίας Χριστιανών και Εβραίων μαρτύρων κατά την Κατοχή», Χρονικά [Όργανο του κεντρικού ισραηλιτικού συμβουλίου της Ελλάδος] 104 (Ιαν.-Φεβ. 1989),22. Στο ίδιο τεύχος του περιοδικού (σ. 23) αναδημοσιεύεται επιστολή του Ι. Μπατή, γιου του εκτελεσθέντα Νισήμ Μπατή που στάλθηκε από την Ιερουσαλήμ με ημερομηνία 2.11.1985. Η επιστολή αυτή, με τίτλο «Οι 2 Εβραίοι πατριώτες» δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στην εφημερίδα Αριστοτέλης, 77 (Ιούλιος 1986), μηνιαίο δημοσιογραφικό όργανο του φιλεκπαιδευτικού συλλόγου Φλώρινας «Ο Αριστοτέλης”. Για το ίδιο θέμα βλ. επίσης, Κούλα Ξηραδάκη, Κατοχικά. Κατάλογοι εκτελεσθέντων – φωτογραφίες – ντοκουμέντα – ενθύμια απ΄ τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα 1941- 44, τόμ. 1, Αθήνα 1975, σ. 143. Ακόμη, Ευάγγελος Ιωαννίδης, «Η εβραϊκή κοινότητα της Φλώρινας την περίοδο του Μεσοπολέμου», Αριστοτέλης, 257 (Ιούλιος-Αύγουστος-Σεπτέμβριος 2000), 22.
384 Παπακυριακόπουλος, ό.π., σ. 41.
385 Η φωτογραφία που απεικονίζει τους δεκαπέντε κρεμασμένους στην Κλαδοράχη έχει δημοσιευτεί σε πολλά βιβλία, όπως αυτό του φωτογράφου της αντίστασης Σπύρου Μελετζή που περιέχει πλούσιο φωτογραφικό υλικό βλ. Σπύρος Μελετζής, Με τους αντάρτες στα βουνά, γ΄ έκδ., Αθήνα 1984, σ. 40. Σε άλλα, η φωτογραφία συνοδεύεται από ονόματα εκτελεσθέντων που εν μέρει συμφωνούν με αυτούς που στην πραγματικότητα απαγχονίστηκαν στην Κλαδοράχη, βλ. Αμύντας, ό.π., σ. 81. Τέλος, υπάρχουν περιπτώσεις όπου η φωτογραφία δεν ταυτίζεται με την εκτέλεση της Κλαδοράχης, αλλά θεωρείται ότι απεικονίζει εκτελεσθέντες για παράδειγμα στη Θεσσαλία, βλ. ∆. Γατόπουλος, Ιστορία της Κατοχής, τόμ. 3, Αθήνα χ.χ., σ. 77.
386 Στην εκτέλεση των δεκαπέντε ατόμων στην Κλαδοράχη αναφέρονται σύντομα αρκετές πηγές βλ. σχετικά, Χαράλαμπος Ι. Στυλιάδης, Μακεδονική ιστοριογραφία. ∆οκίμιο Αρχαίας – Βυζαντινής – Νεωτέρων χρόνων, Θεσσαλονίκη 1985, σσ. 429-430. Ο συγγραφέας κάνει εκτενή αναφορά στη δράση της βουλγαρικής προπαγάνδας στη ∆υτική Μακεδονία κατά τη διάρκεια της γερμανικής Κατοχής, με πρωτεργάτη τον Κάλτσεφ, επιρρίπτοντας στα όργανά της την ευθύνη της εκτελέσεως στην Κλαδοράχη. Αποτελεί την μοναδική πηγή όπου αναγράφονται με ακρίβεια και τα δεκαπέντε ονόματα των εκτελεσθέντων. Ο ίδιος συγγραφέας κάνει επίσης μια πολύ σύντομη αναφορά σε άρθρο του που αναφέρεται στην Φλώρινα και τον σύλλογο «Αριστοτέλης» την περίοδο της γερμανικής Κατοχής, Χαράλαμπος Ι. Στυλιάδης, «Η Φλώρινα και η περιφέρεια στη γερμανική κατοχή και ο σύλλογος “Αριστοτέλης”», Αριστοτέλης, 207-208-209- 210 (Μάιος – ∆εκέμβριος 1991), 140-141. Για το ίδιο θέμα βλ. επίσης, Γρηγορίου, ό.π., σ. 50. ΚΚΕ, Επίσημα Κείμενα, σ. 476, όπου εσφαλμένα αναφέρονται τα ονόματα πολλών ατόμων οι οποίοι δεν εκτελέστηκαν στην Κλαδοράχη, όπως για παράδειγμα αυτό του Απόστολου Τζανή που σκοτώθηκε το 1941 στην προσπάθειά του να περάσει τον Στρυμόνα. Για τα ονόματα των εκτελεσθέντων βλ. ακόμη, Μνημείο εκτελεσθέντων μεταξύ χωριών Πρώτης και Κλαδοράχης: Ο Φ. Σ. «Ο Αριστοτέλης» και η κοινότης Κλαδοράχης εις μνήμη των κατωτέρω Ελλήνων πατριωτών απαγχονισθέντων υπό των Γερμανών την 9-8-1943.
387 Θωμάς Ούζας, μαγνητοφωνημένη συνέντευξη, Πρώτη 19 Μαΐου 2001. Σε αντίθεση με τα γειτονικά χωριά, η Πρώτη δεν έβγαλε την περίοδο εκείνη αντάρτη στο βουνό, γεγονός που δεν εξέθεσε το χωριό στους Γερμανούς. Ωστόσο, λίγο πριν από την αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων, στις 30 Οκτωβρίου 1944, το χωριό υπέστη σκληρά αντίποινα.
388 Μπόνης, ό.π., σ. 72. Λόγος Μπόνη, ό.π., 31-32. Επίσης, Χρήστος Ανδρικάκης – Γεώργιος Αλαμπάκης, μαγνητοφωνημένη συνέντευξη, Άνω Κλεινές, 19 Μαΐου 2001. Πρβλ. Γ. Χ. Μόδης, Χωριά – φρούρια της Μακεδονίας, Αθήνα 1950, σ. 22. Ο συγγραφέας, αφού αναφέρεται στη σύλληψη και στη μετέπειτα απελευθέρωση των πέντε κατοίκων του Αμμοχωρίου και στον απαγχονισμό, τελικά, των δεκαπέντε ατόμων στην Κλαδοράχη, απευθύνει μομφή κατά των ανταρτών του ΕΛΑΣ, αφήνοντας να εννοηθεί ότι ενώ παρακολουθούσαν κρυμμένοι την εκτέλεση δεν επενέβησαν. Παρόμοιες τοποθετήσεις αποτελούν μάλλον προϊόντα του Εμφυλίου παρά ερμηνείες της ιστορικής πραγματικότητας.
391 Βλ. Zst, V 508 AR 2410 / 67: StA Würzburg 1 Js 4244 / 68 gegen Waltke Otto (Ic beim Befehlshaber Saloniki – Ägäis), Würzburg 24 Απρ. 1972.
392 Ήδη από το 1947 το Ελληνικό Εθνικό Γραφείο Εγκλημάτων Πολέμου είχε περιλάβει τον Φραντς Κομπ στους καταλόγους των εγκληματιών πολέμου, με την κατηγορία της εκτέλεσης των δεκαπέντε πολιτών στην Κλαδοράχη, στις 9 Αυγούστου 1943, ενημερώνοντας σχετικά τη ∆ιεθνή Επιτροπή Εγκλημάτων Πολέμου, βλ. Zst, 340 / UK / G / 82 (106 AR – Z 422 / 88), United Nations War Crimes Commission (UNWCC) – Greek National War Crimes Office: Ελληνικόν Εθνικόν Γραφείον Εγκληµάτων Πολέµου (Greek National War Crimes Office), Αριθµ. πρωτ. 6748 / GR / G / 115, Nr. 199/45, Αριθµ. κατηγορίας GR / G / 116, Χρον. λήψης 24.10.1947. Το Ελληνικό Εθνικό Γραφείο Εγκληµάτων Πολέµου στηρίχθηκε στα στοιχεία που είχαν συγκεντρώσει προηγουµένως για τον Komp οι ελληνικές εισαγγελικές αρχές, Zst, 340 / UK / G / 82: Const. Act 73 / 1945, Art. I. Par. 2 No. B. 1, “Execution of Greek civilians”, Αθήνα 2 Σεπτ. 1947. Εκτός της αποδιδόµενης κατηγορίας για την εκτέλεση στην Κλαδοράχη, ο Φριτς Χάνσεν κατηγορήθηκε από τις ελληνικές εισαγγελικές αρχές για συµµετοχή στις πυρπολήσεις, ως αντίποινα για ενέργειες των ανταρτών, του Μεσόβουνου, του Λέχοβου, της Κλεισούρας και της ∆ροσοπηγής, βλ. Zst, 340 / UK / G / 82: Const. Act 73 / 1945, Art. I. Par. 2 No. B. 15-21, “Mass execution of civilians”, Αθήνα 2 Σεπτ. 1947. Με βάση την έκθεση των εισαγγελικών αρχών, το Ελληνικό Εθνικό Γραφείο Εγκληµάτων Πολέµου περιέλαβε τον Χάνσεν στους καταλόγους των εγκληµατιών πολέµου, Zst, 340 / UK / G / 82: Greek National War Crimes Office, Αριθµ. πρωτ. 6750 / GR / G / 117, Nr. 199/45, Αριθµ. κατηγορίας GR / G / 118, Χρον. λήψης 24 Οκτ. 1947.
393 Zst, V 508 AR 2410 / 67: StA Würzburg 1 Js 4244 / 68, σ. 19.
394 Ό. π., σσ. 19-20.
395 Ό. π., σ. 22.
396 Ό. π., σ. 20.
397 Ό. π., σσ. 20-21.
398 Ό. π., σ. 22.
399 Ό. π., σσ. 23-32.
400 Ό. π., σσ. 32-34.
