Ο Ρήγας και η Οικουμένη του

Ο Αντώνιος Κυριαζής γεννήθηκε το 1757 στον βλαχομαχαλά του Βελεστίνου της Θεσσαλίας, όπου τα τσελιγκάτα από το Περιβόλι της Πίνδου είχαν χειμαδιά. Ως Αρμάνος έφερε μέσα του την αίσθηση της ευρείας Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και ατένιζε τους πιο πλατείς ορίζοντες από την πιο υψηλή κορυφή. Προσονομάσθηκε μόνος του βασιλικά Ρήγας. Πήρε το επώνυμο Βελεστινλής από το τοπωνύμιο του Βελεστίνου. Διδάχθηκε τα ελληνικά γράμματα στη Ζαγορά του Πηλίου και στα Αμπελάκια, ενώ τα δίδαξε στον Κισσό του Πηλίου.

Όταν σκότωσε τον Τούρκο αγά επειδή προσέβαλε τον πατέρα του, προσέφυγε στην προστασία των Βλάχων: στον αρματολό θειό του Πάνο Ζήδρο του Βλαχολείβαδου, μετά στον αρματολό του Ολύμπου Πάνο Τσάρα, πεθερό του θειού του, από τον Όλυμπο στο ΄Αγιον Όρος στον Μετσοβίτη διευθυντή της Αθωνιάδος Σχολής Κωνσταντίνο Τζαρτζούλη και από εκεί συστημένος στο Φανάρι. Τελικά υπηρέτησε τον Φαναριώτη Ηγεμόνα της Βλαχίας Νικόλαο Μαυρογένη ενώ μελετούσε συνάμα στην περιώνυμη Ελληνική Ακαδημία του Βουκουρεστίου όπου ήδη φοιτούσε ο μετέπειτα Μέγας Διδάσκαλος του Γένους Νεόφυτος Δούκας από τα Σουδενά. Εκεί ο Ρήγας έγραψε τα επαναστατικά έργα του.

Το 1797, ενώ μεσουρανούσε ο Μέγας Ναπολέων και το ιδεώδες της Γαλλικής Επανάστασης, ο Ρήγας πήγε στη Βιέννη όπου έλαμπε η Βλαχόφωνη Ρωμιοσύνη και τον αγκάλιασε. Εκεί τύπωσε τα έργα του στο τυπογραφείο των Βλάχων Σιατιστέων αδελφών Μαρκιδών Πούλιου. Εκεί οι Έλληνες τον άκουσαν κατανυκτικά να τους τραγουδάει τον «Θούριο». Τους μίλησε για την ελευθερία. Και επικαλέσθηκε τον Μέγα Αλέξανδρο. Τους καλούσε στ’ άρματα κι επανελάμβανε: «Σπαθί,σπαθί,σπαθί, φωτιά,φωτιά,φωτιά».

Με σκοπό να συναντήσει τον Ναπολέοντα και να τον πείσει να απελευθερώσει την Ελλάδα, μετέφερε τα τυπωμένα επαναστατικά έργα του σε κιβώτια παραμονή Χριστουγέννων στη Τεργέστη όπου, όμως, προδομένος συνελήφθη. Μετά μακρές ανακρίσεις στη Βιέννη οι Αυστριακοί τον παρέδωσαν μαζί με 7 συντρόφους του, Μάρτιο 1798, στον Οθωμανό πασά του Βελιγραδίου που τέσσερις μήνες τον βασάνιζε αλυσοδεμένο στο Ατρόμητο Φρούριο Νεμπόϊσινα Κούλα. Τη νύχτα της 10ης Ιουλίου 1798 οι Οθωμανοί στραγγάλισαν τον Ρήγα και τους συντρόφους του. Πέταξαν τα βασανισμένα κορμιά στον Δούναβη. Αλλά ο Ρήγας νεκρός δεν πέθανε ποτέ. Η ψυχή του ταξιδεύει ακόμη με τον Δούναβη στη Βαλκανική.

Την ίδια χρονιά που δολοφονήθηκε ο Βελεστινλής, γεννήθηκε στη Ζάκυνθο ο Εθνικός Ποιητής Διονύσιος Σολωμός. Ο Ρήγας είχε σπείρει την λευτεριά κι ο Σολωμός της απηύθυνε τον πρέποντα ΄Υμνον εις την Ελευθερίαν.

Πριν λίγα μόλις χρόνια η Ελλάδα και η Σερβία, με την πλούσια χρηματοδότηση της Ευρωπαϊκής ΄Ενωσης, αναστήλωσαν και παρέδωσαν σε κοινό βαλκανικό προσκύνημα το Φρούριο του Βελιγραδίου, όπου μαρτύρησε ο Ρήγας με τους συντρόφους του.  Ο συμβολισμός καθίσταται προφανής.

Ο θρύλος του Ρήγα παραμένει, επί δύο συνεχείς αιώνες, ζωντανός και κοινός στις παραδόσεις όλων των βαλκανικών Λαών. Ωστόσο, το μήνυμά του φαλκιδεύεται συχνά. Τι, όμως, πρότεινε ακριβώς;

Απευθυνόμενος το 1797 σε όλους τους συνοίκους Λαούς της Βαλκανικής αλλά συνάμα και της καθ’ ημάς Ανατολής, πρότεινε μια κοινή συνταγματική Ελληνική Δημοκρατία, με απέραντη ευρυχωρία και ανεξιθρησκεία, όπου όλοι οι Λαοί, διατηρώντας την ιδιοπροσωπεία τους, θα αυτοκυβερνώνται δημοκρατικά με θεμέλιο τα ανθρώπινα δικαιώματα και Βασιληά τον Νόμον εψηφισμένον από όλους τους πολίτες, άνδρες και γυναίκες, σε πλήρη ισοπολιτεία και ελευθερία.

Κοινός εχθρός δεν ήταν ο Οθωμανός, αλλά ο τύραννος. Σκοπός του ήταν η κατάλυση της τυραννίας και ο επαναστατικός μετασχηματισμός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε μια Κοινοπολιτεία όπου τους συνοίκους Λαούς θα συνείχε η Δημοκρατία και ο ελληνικός πολιτισμός από τον οποίον απέρρεε ο σύγχρονός του γαλλικός Διαφωτισμός. Γι’ αυτό στην προκήρυξή του ο Ρήγας καλεί να εξεγερθούν εναντίον του κοινού τυράννου και όλοι οι Οθωμανοί Μουσουλμάνοι υπήκοοι ακόμη και πασάδες του Σουλτάνου, όπως ο Πασβάνογλου του Βιδινίου, ο Μωχάμετ ΄Αλυ της Αιγύπτου κι ο πασάς του Χαλεπίου.

Ελληνική Δημοκρατία, λοιπόν, πολυεθνική, πολυθρησκευτική, ανοικτή και ανεκτική, εδραζομένη στον ελληνικό πολιτισμό, στην ελευθερία, στα ανθρώπινα δικαιώματα και στην κοινή ευημερία. Σύμφωνα με τα κείμενά του, ο Ρήγας, καίτοι μοιάζει να αντιγράφει τα κηρύγματα της νωπής τότε Γαλλικής Επανάστασης, έχει κατά νουν το προαιώνιο κοσμοείδωλο της ελληνικής Οικουμένης όπως το πραγμάτωνε η πατρώα Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και στην πνευματική συνέχειά της το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως.

Με αυτά τα δεδομένα, αυταπόδεικτα αλλά εκ των υστέρων βαναύσως παρερμηνευμένα, μπορεί κανείς να παρατηρήσει σήμερα από την υψηλή οπτική του Χρόνου και του Χώρου, ότι, παρά την απόσταση δύο και πλέον αιώνων, στην εποχή του Ρήγα και στη συγκαιρινή μας τρέχουν παρόμοιες κατά βάθος ιστορικές, πολιτικές, οικονομικές, κοινωνικές και γεωστρατηγικές εξελίξεις και επιδιώξεις.

1^ον Η Οικουμένη του Ρήγα το 1797 εδράζεται στην ίδια ακριβώς βάση με την τωρινή Παγκοσμιοποίηση. Με μιαν ειδοποιό, όμως, ποιοτική διαφορά: η Οικουμένη του Ρήγα έχει σύμβολό της τον Μέγα Αλέξανδρο, τον μεγαλοφυή Μακεδόνα Απελευθερωτή ο οποίος πραγμάτωσε την πρώτη και μοναδική άξια λόγου παγκοσμιοποίηση με απόλυτο σεβασμό στους Λαούς, στις παραδόσεις και στην θρησκεία καθενός Λαού. Γι’ αυτό επί 2.300 χρόνια όλοι οι Λαοί της Ανατολής τον λατρεύουν ως ισόθεο και υπερηφανεύονται ότι εγέννησαν λαμπρό πολιτισμό. Σήμερα η Παγκοσμιοποίηση αναπτύσσεται στην χρηματιστηριακή οικονομία αλλά πολτοποιεί Λαούς, πολιτισμούς, ιερά θέσμια, κράτη και θρησκείες.

2^ον Το 1789 η Γαλλία, με την Γαλλική Επανάσταση, ήταν η κοινή Πατρίδα όλων των ανθρώπων όσοι λαχταρούσαν ελευθερία, ανθρώπινα δικαιώματα και Δημοκρατία, αλλά το 1797 είχε ήδη ασκήσει την Τρομοκρατία και πολύ σύντομα αυτοκαταργήθηκε και εξελίχθηκε σε ιμπεριαλιστική Αυτοκρατορία, η οποία, εν ονόματι των αρχών της Γαλλικής Επανάστασης, που η ίδια ποδοπάτησε, επεδίωξε την Νέα Τάξη στην Ευρώπη. Κατέρρευσε. το διεθνές σύστημα ασφαλείας, που η Συνθήκη της Βεστφαλίας είχε εγκαθιδρύσει το 1614, μετά αιματηρούς πολέμους Τα ευρωπαϊκά κράτη, κατ’ όνομα ανεξάρτητα, κατέστησαν γαλλικά προτεκτοράτα όπου ο Ναπολέων διόριζε Βασιλείς τους αδελφούς τους, τους ανεψιούς του και τους στρατηγούς του. Το 1990 κατέρρευσε το κομμουνιστικό σύστημα και η Αμερικανική Αυτοκρατορία, ντυμένη δημοκρατικό μανδύα αλλά όμοια με την ναπολεόντειο μετεπαναστατική και ουσιαστικά αντεπαναστατική πια Γαλλία, εγκαθιδρύει εν ονόματι των ιδίων αρχών και ελευθεριών Νέα Τάξη. Αντιγράφει τον Βοναπάρτη.

3^ον Απόρροια των ιδεών της Γαλλικής Επανάστασης και του Διαφωτισμού είναι η δημιουργία εθνικών Κρατών κατά τον 19ο αιώνα και το πρώτο μισό του 20ού αιώνα. Για να δημιουργηθούν αμιγή ή περίπου αμιγή εθνικά Κράτη χρειάσθηκαν δεκάδες επαναστάσεις και περιφερειακοί πόλεμοι, δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι, διάλυση κραταιών πολυεθνικών Αυτοκρατοριών, ωκεανοί ανθρωπίνου αίματος και δακρύων, ολοκαυτώματα και φρικαλέες εθνοκαθάρσεις, ξεριζωμοί και προσφυγιές Λαών. Στους καιρούς μας αυτή η ανθρώπινη τραγωδία και η Ιστορία επανελήφθη στη Γιουγκοσλαβία εν ονόματι πάντα των αξιών του Διαφωτισμού, ενώ μαίνεται στη Βόρειο Αφρική και στην Μέση. Ανατολή. Ταυτόχρονα Μετά οι Λαοί και τα Κράτη τους ενσωματώνονται  σε υπερεθνικές ενότητες, όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και η Ατλαντική Συμμαχία, αλλά εκχωρούνται επίσης και στα εκτός ελέγχου πανίσχυρα συμπλέγματα αδιαφανών πολυεθνικών εταιρειών, «αγορών» κ.α. Σ’ αυτές τις υπερεθνικές -συνήθως εκτός ελέγχου- ενότητες τα Εθνικά Κράτη εκχωρούν ολοένα μεγαλύτερο και κρισιμότερο τμήμα της εθνικής κυριαρχίας τους αλλά και της εθνικής ταυτότητός τους, της ιδιοπροσωπείας τους και εν γένει της ιστορικής κληρονομιάς τους. Ασφαλώς, οι βαλκανικοί Λαοί θα ήσαν απείρως ευτυχέστεροι και ιδίως προθυμότεροι σήμερα αν μπορούσαν να γυρίσουν δυό αιώνες πίσω την Μηχανή του Χρόνου για να συνοικήσουν στην πρότυπη πολυεθνική, πολυθρησκευτική, ανεκτική Ελληνική Δημοκρατία του Ρήγα.

4^ον Από το 1797 μέχρι και σήμερα διεξήχθησαν αιματηροί θρησκευτικοί πόλεμοι. Ακόμη και οι εθνικοαπελευθερωτικοί πόλεμοι των Βαλκανικών Λαών προσέλαβαν, μετά τον Ρήγα, οξύτατο θρησκευτικό χαρακτήρα εναντίον του Ισλάμ και άγριον εθνικισμό εναντίον αλλήλων. Προ ολίγου μόλις, κατέπαυσε ο αδυσώπητος θρησκευτικός πόλεμος στην πολιτισμένη Βόρεια Ιρλανδία όπου επί έναν αιώνα αιματοκυλίονταν αναμεταξύ τους Χριστιανοί Προτεστάντες εναντίον Καθολικών και τούμπαλιν. Το μοσχάρι έπλεε στο ανθρώπινο αίμα στη Βοσνία όπου αλληλεσφάγησαν αυτόχθονες συμπατριώτες επειδή άλλοι ήσαν Μουσουλμάνοι, άλλοι Καθολικοί Χριστιανοί κι άλλοι Ορθόδοξοι Χριστιανοί. Ανάλογες αλληλοσφαγές συνεχίζονται στην καθ’ ημάς Ανατολή – στον Λίβανο, στην Παλαιστίνη, στο Αφγανιστάν, στο Ιράκ και στη Συρία. Στο Ιράκ και στη Συρία μάλιστα οι Μουσουλμάνοι σφαγιάζονται μεταξύ τους – σουνίτες και σιίτες.

Υπό την μακρά ιστορική προοπτική, λοιπόν, οι ποιοτικές ομοιότητες της εποχής του Ρήγα και των καιρών μας είναι πολλές και εξόχως χαρακτηριστικές. Θα έλεγε κανείς καταπληκτικές.  Εκδικητικές-θα προσέθετε κάποιος τολμηρότερος. Έτσι δεν είναι διόλου αξιοπερίεργο ούτε ρομαντικό ότι η σημερινή Βαλκανική αισθάνεται περισσότερο παρά ποτέ την αύρα και την ανθρωπιστική πνοή του Ρήγα. Το όραμά του καθίσταται, μετά 200 χρόνια, πρόταγμα.

Για να συνεκτιμήσει κανείς στην περιοχή μας το κήρυγμα του Ρήγα θα πρέπει ασφαλώς να αξιολογήσει και την εποχή του σε σύγκριση προς το παρελθόν της. Το 1797, οι Λαοί της Βαλκανικής συνοικούσαν στον τόπο τους επί δυό χιλιάδες συνεχή χρόνια ως υπήκοοι μιας πολυεθνικής Αυτοκρατορίας που διαδοχικά ήσαν η ελληνική Οικουμένη του Μεγάλου Αλεξάνδρου, τα ελληνιστικά Βασίλεια των Επιγόνων από τη Βακτριανή μέχρι την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου και από την Πέλλα μέχρι την Ινδία, η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, η πατρώα μας Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και, τέλος, η Οθωμανική. Κατά την δισχιλιετή αυτή διαδρομή οι νεότεροι Λαοί, προσερχόμενοι στην κοινή εστία, ενσωματώνονταν σταδιακά παρά τα ενδιάμεσα σκληρά πολεμικά κινήματα. Ακόμη και τότε, όμως, ως αντίπαλοι, είχαν εξοικειωθεί μεταξύ τους. Τους διήκε ως κοινός ιστός ο ελληνικός πολιτισμός και επί 1.500 χρόνια η Ορθοδοξία. Τα δώρα του πολιτισμού, μετά τον 7ο αιώνα, εξοικείωναν, φώτιζαν και εσνωμάτωναν στην Ορθόδοξη Οικουμένη τους σλαβικούς πληθυσμούς, έστω και κάποτε εχθρικούς. Αυτή η Οικουμένη, ακόμη και όταν -και επειδή- έχασε την πολιτική εξουσία στην ενδότερη καθ’ ημάς Ανατολή, συνήψε εκεί  γόνιμες πνευματικές σχέσεις με τους ΄Αραβες και το Ισλάμ. Με την πλούσια συνεισφορά της ελληνικής φιλοσοφίας, της αστρονομίας και των θετικών επιστημών συνέβαλε καθοριστικά στη διαμόρφωση του υψηλοτέρου ισλαμικού πολιτισμού υπό τους μεγάλους Χαλίφες.

Η ρωμαϊκή παράδοση του ισοκύρου Ρωμαίου πολίτου διασώθηκε στους συνοίκους Λαούς και μετά την ΄Αλωση της Πόλης μέσα στην στοργική ευρυχωρία της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας σε μιαν ενιαίαν έως τότε ποίμνην, την ποίμνην των Ρουμ, δηλαδή των Ρωμαίων, εν αιχμαλωσία και δοκιμασία, φυσικά, αλλά υπό την ενιαία πνευματική ηγεσία και υπό την πλήρη διοικητική, δικαιοκριτική και συχνά αυτοδιοικητική εξουσία του Οικουμενικού Πατριάρχου.

Έως το 1797 η κοινή Οικουμένη συνείχε ενιαία τους πάντες παντού. Τα κοινά ή συμπληρωματικά οικονομικά συμφέροντα και επιτηδεύματα των συνοίκων χριστιανικών Λαών ολοκλήρωναν μιαν πολυποίκιλη κοινωνία σε μιαν μεγάλη Αγορά, ανοικτή στις ανάγκες της εποχής και στις ζωντανές ανέκαθεν κοινές μνήμες. Σφυρηλατούσαν δεσμούς, οδηγούσαν σκοπούς και ρύθμιζαν κοινούς τρόπους ζωής. Κοινή πνευματική γλώσσα η ελληνική.

Σ’ αυτούς τους συνοίκους Λαούς και σ’ αυτήν την πραγματικότητα απευθύνθηκε ο Ρήγας όταν προκήρυξε την Ελληνική Δημοκρατία με πλήρη ελευθερία, ανεξιθρησκεία και ισοτιμία όλων τους οποίους αδιακρίτως κάλεσε να αποτινάξουν από κοινού την τυραννίαν. Δεν εστράφη φυλετικά ούτε θρησκευτικά εναντίον των κυριάρχων Οθωμανών αλλά απροσώπως και απροκαταλήπτως κήρυξε γενική επανάσταση όλων εναντίον της τυραννίας και αυθαίρετης απολυταρχίας που βασάνιζε όλους -ακόμη και υψηλούς αξιωματούχους της.

Το Σύνταγμα αυτής της Δημοκρατικής Κοινοπολιτείας ο Ρήγας κυκλοφόρησε υπό τον τίτλο «Νέα Πολιτική Διοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης, της Μικράς Ασίας, των Μεσογείων Νήσων και της Βλαχομπογδανίας».

Ρούμελη σήμαινε στην τουρκική γλώσσα Χώρα των Ρωμαίων (Ρουμ Ιλί) που εκάλυπτε όλες ανεξαιρέτως τις βαλκανικές επαρχίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Συνεπώς, ο Βελεστινλής δεν περιορίσθηκε ποτέ μονάχα στα Βαλκάνια. Αντιθέτως η Ελληνική Δημοκρατία του περιελάμβανε, μαζί με τα Βαλκάνια, ολόκληρη την Μικρά Ασία, την Μολδαβία μέχρι και πέρα από τον Δνείστερο ποταμό και τα Νησιά της Ανατολικής Μεσογείου μέχρι και την Μάλτα. Περιείχε, δηλαδή, ολόκληρη την πατρώα Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Γι’ αυτό δεν αναφέρονταν σε έθνη αλλά σε όλους τους κατοίκους της τεράστιας αυτής περιοχής. Ο εθνικισμός, που γέννησε ο Διαφωτισμός, ήταν παντελώς ξένος και αντίθετος προς το όραμα του Βελεστινλή, που, σε αντίθεση με τους σημερινούς Ελληνίσκους «διαφωτιστές», διέθετε την πνευματική ενάργεια και ατόφια όλην την παράδοση του Ελληνισμού, ώστε να ξεχωρίζει την ήρα απ’ το στάρι.

Την «Νέα Πολιτική Διοίκηση» συνόδευσε με την περιώνυμη «Χάρτα» του, όπου, σε δώδεκα χωριστά φύλλα, τύπωσε τις δώδεκα ονομαστικά χώρες της Ελληνικής Δημοκρατίας του – ελληνικής κατά τον πολιτισμό, τις απαραχάρακτες αξίες και την πολιτική κληρονομιά των Ελλήνων. Γι’ αυτό στην κεφαλή τοποθέτησε τον Αλέξανδρο τον Μέγα, τον πρώτο απελευθερωτή των Λαών και τον δημιουργό της πρώτης Οικουμένης.

Ταυτόχρονα διεκήρυξε και διεξεδίκησε «Τα Δίκαια του Ανθρώπου» όπου ορίζει αναλυτικά και πρωτοπόρα τα αναφαίρετα και αδιαπραγμάτευτα ανθρώπινα δικαιώματα στην ελευθερία, (όση όμως δεν θίγει την ελευθερία των άλλων), στην ασφάλεια, στη Δημοκρατία, στον Νόμο και στην περιουσία. Γυναίκες και άνδρες, Χριστιανοί και «Τούρκοι», δηλαδή Μουσουλμάνοι, είναι ίσοι στον Νόμο, στα δικαιώματα, στα καθήκοντα και στην παιδεία. Ακόμη και στην υποχρεωτική στράτευση των γυναικών. Η ισοπολιτεία πραγματώνει την ελευθερία, ακυρώνει τον ρατσισμό και προϋποθέτει έμπρακτη διεθνική αλληλεγγύη σε μια ζώσα συμμετοχική Δημοκρατία. Διδάσκει ο Ρήγας:

«Ο Βούλγαρης πρέπει να κινείται όταν πάσχη ο ΄Ελλην. Και τούτος πάλιν δι’εκείνον .Και αμφότεροι δια τον Αλβανόν και τον Βλάχον».

Ο Βελεστινλής ήθελε και προέτρεπε κατηγορηματικά κάθε πολίτη της Κοινοπολιτείας να διατηρεί πλήρη συνείδηση της ιδιοπροσωπείας του γιατί η ιδιοπροσωπεία παρέχει απόλυτη ηθική πληρότητα στον ελεύθερο άνθρωπο και, γι’ αυτό, τον κινεί να συμπαραταχθεί αλληλέγγυος με την διαφορετική ιδιοπροσωπεία όλων των άλλων συνοίκων πολιτών που πλουτίζει τη Δημοκρατία και χαριτώνει την ελευθερία. Τα κηρύγματά του, υπό κλίμακα, είναι πιο επίκαιρα παρά ποτέ στη σημερινή Βαλκανική όπου οι εξελίξεις τρέχουν σε φανερά επικίνδυνους δρόμους.

Ν. Ι. Μέρτζος