Χωρίς να έχει ερευνήσει η ιατρική κοινότητα την συνάφεια σώματος και ψυχής όπου δύναται, σε επίπεδο οντολογίας, μπορεί να αποφανθεί για την σχέση τους με το υπερβατικό εκτός των ορίων της επιστήμης όπου δεν δύναται; (στ’ μέρος)

ΑΡΧΙΜ. ΠΑΪΣΙΟΥ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ

ΗΓΟΥΜΕΝΟΥ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΑΓΙΟΥ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΦΙΛΩΤΑ

24. Πώς γίνεται η σύζευξη λογικού και αλόγου μέρους δια της Φαντασίας

Οι Άγιοι Πατέρες όταν ομιλούν περί ψυχής πάντοτε βλέπουν την φύση της σε συνάφεια με το σώμα δια του οποίου υπάρχει ο άνθρωπος. Δεν υποτιμούν την αξία του, αφού ο άνθρωπος αποτελεί ψυχοσωματική ύπαρξη που πλάσθηκε με μία ιδιαίτερη φροντίδα και ως προς το σώμα του σε σχέση με τα άλλα έμβια όντα. Ο ξεχωριστός τρόπος της δημιουργίας του μάλιστα δείχνει το αξίωμα του ανθρώπου στην κτίση ως εικόνας Θεού. Το να συνδιασκέπτεται ο Θεός για την πλάση του και να τον κτίζει “με τα ίδια Του τα χέρια”, τελευταίο ως κατακλείδα της Δημιουργίας δηλώνει την ανωτερότητα της φύσεως του ανθρώπου. Το Θείο πάλι εκείνο εμφύσημα στο πρόσωπο του για να γίνει καθρέφτης μιας ψυχής που θα έχει Πνεύμα Θεού δείχνει την μεγάλη τιμή με να τον οδηγεί στην θέωση. Το όρθιο παράστημά του ξεχωριστό από τα τετράποδα δείχνει την δυνατότητα να άρχει εκ φύσεως αλλά εκφράζει και την εξουσία που του χάρισε ο Θεός με εντολή. Πώς να μην κυριέψει όλη την κτίση με τέτοια χαρίσματα που του δόθηκαν; Πώς είναι δυνατό να μην γνωρίσει το επιστητό όταν έλαβε την εντολή έχοντας την δυνατότητα; «Αὐξάνεσθε καὶ πληθύνεσθε καὶ πληρώσατε τὴν γῆν καὶ κατακυριεύσατε αὐτῆς» (Γεν.1,28). Οπωσδήποτε, όμως πολλοί από τους αναγνώστες θα αδημονείτε να πληροφορηθείτε πώς συνδέεται η ψυχή με το σώμα, διότι αυτό το θέμα είναι πάρα πολύ ενδιαφέρον και απασχολεί κάθε άνθρωπο, είναι όμως και το δυσκολότερο ζήτημα, αφού αναφερόμαστε στην σχέση του υλικού που είναι ορατό με το πνευματικό, το οποίο είναι αόρατο και γι’ αυτό αποτελεί μυστήριο. Κάθε φορά όμως που ομιλούμε ή πληροφορούμαστε κάτι για την ψυχή δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι αυτό που ζητούμε να εξετάσουμε με τις αισθήσεις στην πραγματικότητα δεν αποτελεί αντικείμενο αλλά είναι το υποκείμενο που ενεργεί και εξετάζει, το ίδιο, τα πράγματα με τις αισθήσεις του σώματος!

Ήδη με την μέχρι τώρα παρουσίαση της πραγματείας αυτής έγινε κατανοητή η ύπαρξη της Ψυχής και δηλώθηκε η σχέση της με το Σώμα στον άνθρωπο. Και με μία πρώτη αδρομερή αναφορά όλων των δυνάμεων της Ψυχής στην τελευταία ενότητα, πέραν των προηγουμένων αναλύσεων, δώσαμε το στίγμα γι’ αυτό που λέει ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, ότι η ψυχή είναι πολυδύναμη οντότητα[1]. Εκτός όμως από αυτό επισημάνθηκε, πιο συγκεκριμένα, η θέληση της Ψυχής ως μία από τις δυνάμεις του “κατ’ εικόνα”, η οποία είναι το πνεύμα της με ειδική έννοια. Στην συνέχεια θα περάσω σε μία άλλη από τις τρεις δυνάμεις της Ψυχής, στον έμφυτο λόγο και έπειτα να συνδέσω τον συνδέσω με τον λόγο της διανοίας, ακολούθως με τον ενδιάθετο λόγο και τελευταία με τον προφορικό. Αν προσέξατε ενώ αναφέρομαι σε πολλές δυνάμεις της ψυχής της εξετάζω κατά ομάδα, τις κύριες όμως δυνάμεις της ψυχής τις εξετάζω μία-μία, διότι στην ανάλυση του κατ’ εικόνα υπάρχει βαρυσήμαντο περιεχόμενο προς ερμηνεία και διασάφηση. Εδώ να επιστήσω και προσοχή στο ότι χρειάζεται να παρακολουθούμε την γενική πορεία της διαπραγμάτευσης στην συνάφεια της οποίας αναλύεται κάθε ενότητα πιο ειδικά. Προς το παρόν σας παρακαλώ αφήστε για λίγο αυτά που ενδεχομένως να γνωρίζετε περί ψυχής, διότι υπάρχουν και εσφαλμένα πράγματα. Στην πραγματεία αυτή χρειάστηκε να γίνει ανάλυση με επιστημονικό τρόπο και συστηματικό χαρακτήρα μολονότι έχει και την θεολογική της πλευρά, κυρίως στην βάση των Νηπτικών Πατέρων, και από την άλλη τείνει σε μία ιατρική θεώρηση του σώματος, συνεξετάζοντας το θέμα, αφού σε ορισμένες κυρίως ανώτερες λειτουργίες θέλει να ποδηγετήσει την σύγχρονη έρευνα αναλύοντας συνεχώς και πηγαίνοντας από το μονοπάτι εκείνο των θετικών επιστημών που ίσως κάποιοι και να μην αρέσκονται, διότι δεν κατενόησαν τον στόχο του έργου, ενώ άλλοι πάλι που βλέπουν θετικά τα πράγματα διερωτώνται γιατί δεν προσπαθεί ο υπογραφόμενος να αποφύγει την δυσκολία αλλά μπαίνει στο καθαρά επιστημονικό κομμάτι για να απαντήσει σε καίρια ερωτήματα που προκύπτουν . Αυτό όμως είναι η Θεολογία! Δίνει λύσεις στα σύγχρονα θέματα που προκύπτουν, όταν το αντικείμενο είναι κάτι που αφορά την Εκκλησία και το έργο της! Γι’ αυτό προσωπικά δεν φοβούμαι την πρόκληση γνωρίζοντας ότι εκεί που υπάρχει η αλήθεια και επιστημονικά δίνονται λύσεις. Η αλήθεια της Πίστεως και της Επιστήμης βαδίζουν χέρι-χέρι και πηγαίνουν παράλληλα για όσους θέλουν να βλέπουν την φύση των όντων χωρίς προκαταλήψεις.

Πριν κλείσω την παρένθεση αυτή να σημειώσω κάτι, το οποίο θεωρώ σημαντικό, πρώτα για ορισμένους θεολόγους, οι οποίοι ομιλούν εκ του προχείρου λέγοντας ορισμένα πράγματα που δεν εκφράζουν την Πατερική Γραμματεία. Όταν ως νέος κληρικός επισκεπτόμουν πιο συχνά προσκυνηματικά το Άγιον Όρος γνώρισα κάποιον Μοναχό, όχι τυχαίο στην άσκηση και τις εμπειρίες, σαν να γνώριζε αυτός ο Γέροντας ότι με απασχολούσαν τα θέματα περί Ψυχής και του “Κατ΄ Εικόνα” της γι’ αυτό με ρωτούσε τί δίδασκαν σχετικά με αυτά στις Θεολογικές Σχολές και βέβαια σε ορισμένα σημεία δεν συμφωνούσε καθόλου. Δεν διαφωνούσε όμως λέγοντας σκόρπια πράγματα. Με έστελνε στο πατάρι, όπου είχε την μικρή του βιβλιοθήκη -βλέπετε ήταν ασκητής και δεν διέμενε σε μονή που έχουν τις τεράστιες βιβλιοθήκες αλλά προσέξτε από εκείνη την βιβλιοθήκη δεν έλειπαν τα συγγράμματα του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά- και μου έλεγε άνοιξε εκεί… Πολλές φορές γνώριζε και τα κεφάλαια και τις σελίδες απ’ έξω συγκεκριμένα τι γράφουν. Και μου έλεγε διάβασε δυνατά, εκφώνως και μου εξηγούσε δείχνοντάς μου την αληθινά ορθόδοξη διδασκαλία και όχι εκείνα τα περίεργα ότι το κατ’ Εικόνα είναι η ελευθερία και το αυτεξούσιο πουν μάθαινα! Στον Άγιο Θεοφάνη τον Έγκλειστο και αλλού στην φιλοκαλία βρήκα αργότερα την διάκριση ότι άλλο τελικά είναι το κατ’ εικόνα και άλλο τα ιδιώματα του κατ’ εικόνα. Και επίσης ανακάλυψα πολλές άλλες επιπλέον διακρίσεις, τις οποίες για να βάλω πλέον σε τάξη τις καταγράφω τώρα, διότι διαπιστώνω να γίνονται σοβαρά σφάλματα που έχουν προεκτάσεις και στο Αγιαστικό έργο της Εκκλησίας αλλά και στην Ιατρική Επιστήμη. Πολλές φορές μου τις εξηγούσε ο Γέροντας καθώς τις κατανοούσε πολύ καλά και πέραν αυτού χρειάστηκε να εμβαθύνω σε αυτά περισσότερο από 25 έτη μελετώντας συστηματικά αυτά τα θέματα και από άλλους Νηπτικούς Πατέρες, ώστε παραξενεύομαι όταν ακούω:

• O ένας να λέει ότι το “Kατ’ εικόνα” δεν είναι ο νους, ο λόγος και το πνεύμα!
• Άλλος συγχέει τα ιδιώματα του “Κατ’ εικόνα” με τις δυνάμεις της Ψυχής που έχουμε ως “Κατ’ Εικόνα” Θεού πλάσματα.
• Άλλος γράφει ότι ο λόγος είναι στον εγκέφαλο χωρίς να διευκρινίζει ποιός λόγος είναι στον εγκέφαλο, διότι τέσσερις λόγους επισημαίνει στην ύπαρξή μας ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς.
• Άλλος λέει ότι ο νους είναι η καρδιά χωρίς πάλι να διευκρινίζει ότι η ουσία του νου μόνο είναι στην καρδιά αλλά και πάλι όχι σαν σε δοχείο μέσα αλλά η ψυχή χρησιμοποιεί την καρδιά ως όργανο και σαν όχημα.
• Άλλος δεν εξηγεί ότι η ενέργεια του νου που επίσης νους ονομάζεται ενεργεί στον εγκέφαλο και λέγοντας ξερά, ότι ο νους βρίσκεται στην καρδιά χωρίς να διακρίνει την ουσία του από την ενέργειά του για να εξηγήσει το: που, πώς και πότε είναι το καθένα εκεί που αυτός ισχυρίζεται, δημιουργεί σύγχυση.

Υπό αυτές τις προϋποθέσεις όμως δεν γίνεται σοβαρός θεολογικός λόγος την ώρα που η Εκκλησία σε πολλά θέματα κάνει άτακτη υποχώρηση και μάλιστα σε καιρούς που τίθενται θέματα που αφορούν:

I. Την μετοχή της ψυχής και του σώματος μας στις Άκτιστες Ενέργειες

II. Για το θέμα της Θείας Κοινωνίας σε σχέση με τον κορωνοϊό

III. Για την αλληλεπίδραση στην σχέση σώματος και Ψυχής

IV. Για τις ανώτερες πνευματικές λειτουργίες της «Φυσιολογίας»

V. Για το θέμα του εγκεφαλικού θανάτου

Συχνά ορισμένοι που εκπροσωπούν και ιστολογία, κυρίως εκκλησιαστικών αναρτήσεων, παίρνοντας αποσπασματικά ορισμένα κείμενα από τους Πατέρες της Εκκλησίας και ξεχωρίζοντάς τα, όχι μόνο από την συνάφειά τους, αλλά και από την συνολική Πατερική Γραμματεία αφήνουν να εννοηθούν κάποια συμπεράσματα, τα οποία όχι μόνο την Συμφωνία των Πατέρων δεν εκφράζουν αλλά ούτε και τον ίδιο τον Πατέρα της Εκκλησίας που τα έγραψε, διότι αυτό το συγκεκριμένο που είπε ως θέση για κάποιο θέμα ο Άγιος το έδωσε μέσα σε μια συνάφεια και συνάμα έθεσε προϋποθέσεις, και πιο κάτω έκανε μάλιστα και αναλύσεις γι’ αυτό που υποστήριξε, το οποίο σαφώς είναι η κοινή Πίστη της Εκκλησίας.

Ο Μέγας Αθανάσιος στην πραγματεία του “Περί της εν Νικαία Συνόδου”, γραμμένη στα μέσα του 4ου αιώνα μ.Χ., ισχυρίζεται ότι οι διδάσκαλοι της Εκκλησίας δεν διαφωνούν μεταξύ τους ακόμη και αν έζησαν σε διαφορετικά χρόνια «..ἔστι γάρ, ὡς οἱ πατέρες παραδεδώκασιν, ὄντως διδασκαλία καὶ διδασκάλων ἀληθῶν τοῦτο τεκμήριον τὸ τὰ αὐτὰ ἀλλήλοις ὁμολογεῖν καὶ μὴ ἀμφισβητεῖν μήτε πρὸς ἑαυτοὺς μήτε πρὸς τοὺς ἑαυτῶν πατέρας. οἱ γὰρ μὴ τοῦτον διακείμενοι τὸν τρόπον μοχθηροὶ μᾶλλον καί οὐκ ἀληθεῖς ἂν καλοῖντο διδάσκαλοι. Ἕλληνες γοῦν οὐχ ὁμολογοῦντες τὰ αὐτά, ἀλλὰ καὶ πρὸς ἀλλήλους ἀμφισβητοῦντες, οὐκ ἀληθῆ τὴν διδασκαλίαν ἔχουσιν· οἱ δὲ ἅγιοι καὶ τῷ ὄντι τῆς ἀληθείας κήρυκες ἀλλήλοις τε συμφωνοῦσι καὶ οὐ διαφέρονται πρὸς ἑαυτούς. εἰ γὰρ καὶ διαφόροις χρόνοις γεγόνασιν, ἀλλ’ εἰς ταὐτὸν ἀλλήλοις ὁρμῶσιν ἑνὸς ὄντες τοῦ θεοῦ προφῆται καὶ τὸν αὐτὸν συμφώνως εὐαγγελιζόμενοι λόγον». Γι’ αυτό και δεν διαφωνούν μεταξύ τους όπως κάνουν οι αιρετικοί. Σωστά λοιπόν έχει επισημανθεί: «Δεν υπάρχουν δηλαδή πολλές διδασκαλίες στις τάξεις της Εκκλησίας που να αναιρεί η μία την άλλη. Μάλιστα οι νέοι εκκλησιαστικοί διδάσκαλοι συμφωνούν και με τους παλαιούς, με αυτούς που έχουν πεθάνει και με αυτόν τον τρόπο δημιουργείται μία άρρηκτη χρονικά αλυσίδα στην παράδοση της Εκκλησίας. Αυτή ακριβώς η άρρηκτη αλυσίδα είναι και η απόδειξη της αλήθειας των δογμάτων της Εκκλησίας. Οι νέοι Πατέρες συμφωνούν με τους παλαιούς». Ένα παράδειγμα! Αναλύοντας εμείς στην πραγματεία μας αυτή συγκεκριμένα την σχέση του σώματος με την ψυχή δεν επισημαίνουμε μόνο τα γενικά αλλά κυρίως τα ειδικά που αναφέρουν οι Άγιοι Πατέρες, τα οποία δείχνουν τον τρόπο συμφυΐας και της σύζευξης των ψυχικών δυνάμεων με τις σωματικές λειτουργίες. Επειδή το θέμα είναι εξειδικευμένο, άλλωστε απευθύνομαι στην Ιατρική Κοινότητα στην οποία και θα κοινοποιηθεί τελικώς η εργασία αυτή όταν ολοκληρωθεί, χρειάζεται να έχει και έναν χαρακτήρα περισσότερο αναλυτικό και να ερμηνεύει τις λειτουργίες που μελετά η Ιατρική Φυσιολογία. Ορισμένοι όμως που δεν κατενόησαν τον σκοπό του πονήματος νόμισαν γράφουμε νουβέλα. Δεν πρέπει να λησμονεί ο αναγνώστης της πραγματείας ο στόχος του εγχειρήματος είναι να απαντήσει σε ζητήματα, ουσιαστικά να λύσει προβλήματα κατανόησης της αλληλεπίδρασης σώματος με την ψυχή. Όταν ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης επισημαίνει ξεκάθαρα ότι «ἡ οὐσία τῆς ψυχῆς, ἄν καί δέν περιέχεται ὡσάν σέ ἀγγεῖο στήν καρδία ἐπειδή εἶναι ἀσώματη, ἐν τούτοις σάν ὄργανο καί ὄχημα βρίσκεται στό μέσον τῆς καρδίας» και άλλοι την ώρα που εμείς κάνουμε έναν αγώνα να δώσουμε το στίγμα της Νηπτικής Γραμματείας σχετικά με το ζήτημα που προέκυψε δια του κορωνοϊού παραθέτουν στα ιστολόγια στον δεδομένο αυτόν χρόνο παράλληλα κείμενα που επισημαίνουν μία θεώρηση τελείως διαφορετική από την ησυχαστική θεωρώ ότι ουσιαστικά αποπροσανατολίζουν και δεν το κάνουν τυχαία! Θα δείτε παρακάτω γιατί δεν είναι άσχετο το θέμα. Τί θέλουν να δείξουν; Ας καθίσουν να κάνουν μια εμπεριστατωμένη ανάλυση πιάνοντας το θέμα διεξοδικά και ας εργαστούν παρουσιάζοντας την διδασκαλία των Πατέρων με επιστημονική συστηματοποίηση. Δεν τους εμποδίζει κανείς! Ποτέ όμως κανείς δεν ισχυρίσθηκε από τους Αγίους Πατέρες ότι η Ψυχή βρίσκεται μέσα σε κάποιο όργανο με την έννοια της περιεκτικότητας, σαν να βρίσκεται σε κάποιο δοχείο. Είναι κακό να επισημάνουμε την σωστή ερμηνεία της αλληλεπίδρασης σώματος και ψυχής στα πλαίσια που ορίζουν οι ανώτερες πνευματικές λειτουργίες; Μήπως την ώρα που δημιουργήθηκε το μείζον αυτό θέμα είναι ο κατάλληλος χρόνος για να μάθει ο ιατρικός κόσμος το άγνωστο σε πολλούς βήμα που έκαναν οι Νηπτικοί Πατέρες; Ίσως να υπάρχει κάτι το οποίο δεν έμαθαν τελικά όχι μόνο οι ιατροί αλλά ούτε και οι θεολόγοι, το οποίο έχει πνευματικές αλλά και πολύ σημαντικές ιατρικές προεκτάσεις καθώς λύνει σοβαρά θέματα της σύγχρονης Φυσιολογίας αναλύοντας περαιτέρω τα πράγματα στην σχέση σώματος και ψυχής που αφορούν την ύπαρξή μας και αυτό να είναι από εκείνα που δεν είναι σε θέση να γνωρίζουν. Οι σποραδικές θέσεις συγχρόνων ποιμένων αλλά και η σταχυολόγηση ορισμένων πατερικών αποσπασμάτων, τα οποία δεν εκπροσωπούν την συνολική Πατερική Γραμματεία που παρουσιάζουν ορισμένα ιστολόγια δεν αφήνουν συχνά να γίνει σωστός προσανατολισμός για ανθρώπους που δεν γνωρίζουν καθόλου αυτά τα πράγματα, και βέβαια, ούτε την Συμφωνία των Πατέρων (consensus patrum).

Μία επιλεκτική χρήση των Πατέρων δεν είναι πάντοτε αθώα, αφού οι αναγνώστες δεν μπορούν να ενημερωθούν με πληρότητα. Ας κλείσουμε όμως την παρένθεση αυτή σημειώνοντας πως ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης διακρίνει τον τρόπο που συνδέεται η ψυχή με το σώμα από εκείνο που ορισμένοι εισάγουν ως εντοπισμό. Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς πάλι κάνοντας λόγο για τις γνωστικές δυνάμεις της ψυχής λέει κάτι που μας βοηθά να κατανοήσουμε τι συμβαίνει. Αναφέρεται συγκεκριμένα σε εκείνες τις λογικές δυνάμεις που κοινωνούν με τις άλογες γράφει εξειδικεύοντας: «Ἡ δόξα ἐξ ἄλλου, ἐκείνη ποὺ προέρχεται ἀπὸ τὴ φαντασία, εἶναι ψῆφος ἄλογος, ἐκείνη δὲ ποὺ προέρχεται ἀπὸ τὴ διάνοια, ὄχι. (δόξα ἐδῶ σημαίνει γνώμη) διότι αὐτὴ ἡ ἕξις εἶναι καμωμένη πρὸς ἀμφότερα. Ἡ διάνοια εἶναι πάντοτε λογική, προχωρεῖ δὲ βαθμιαίως τελειώνοντας στὴ λογικὴ δόξα». Γιατί έβαλα αυτό το εδάφιο; Διότι εμέσως διευκρινίζει: « Ὅλες δὲ αὐτὲς συγκροτήθηκαν καὶ ἐνεργοῦν μὲ πρῶτο ὄργανο τὸ ψυχικὸ πνεῦμα στὸν ἐγκέφαλο. Τοῦ δὲ νοῦ ὄργανο δὲν ὑπάρχει κανένα, ἀλλὰ εἶναι αὐτολὴς οὐσία καὶ ἐνεργητικὴ καθ’ ἑαυτὴν, ἂν καὶ κατεβάζει τὸν ἑαυτό του πρὸς τὴν κατὰ διάνοια ἀναπτυσσόμενη ψυχικὴ ζωή». Εδώ τώρα χρειάζεται προσοχή! Και δείτε γιατί χρειάζεται η «Συμφωνία των Πατέρων», χωρίς την οποία ενδεχομένως, να μην μπορεί να κατανοήσει κανείς σωστά. Αν μείνουμε σε αυτή καθ’ αυτή την διατύπωση το συμπέρασμα που εξάγεται από τα παραπάνω είναι ότι από τις Γνωστικές Δυνάμεις της Ψυχής μόνο οι Δόξα και Διάνοια ενεργούν στον εγκέφαλο, όμως δεν είναι έτσι! Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης από τον οποίο κανείς δεν αγάπησε περισσότερο τα συγγράμματα του Παλαμά και το έργο της Νοεράς προσευχής του, αφού όχι απλώς τα μελέτησε σε βάθος αλλά τα μετέφρασε και τα υπομνημάτισε κιόλας όμως όταν πήγε να τα τυπώσει αποτεφρώθηκαν στα τυπογραφεία της Βενετίας -Τυχαίο; Αυτά γίνονταν στην Δύση, εκεί που έκαιγαν και τους επιστήμονες όχι στο Ορθόδοξο Βυζάντιο!- γράφει: «Ἐν τῷ ἐγκεφάλῳ δέ, ὡς ἐν ὀργάνῳ εὑρίσκεται οὐχί ἡ οὐσία καί ἡ δύναμις τοῦ νοός, ἤτοι τῆς ψυχῆς· ἀλλά μόνη ἡ τοῦ νοός ἐνέργεια, ὡς προείπομεν ἐν τῇ ἀρχῇ». Και συμβουλεύει τόν ὀρθόδοξο ἀσκητή νά ἑνώσει τήν ἐνέργεια τοῦ νοῦ, πού ἑδράζεται ὅπως εἴπαμε στόν ἐγκέφαλο, μέ τήν οὐσία τοῦ νοῦ, πού εὑρίσκεται στήν καρδία. Αυτό δεν είναι ο διαλογισμός των Ανατολικών Θρησκειών αλλά είναι η νοερά προσευχή των Ορθοδόξων που επικαλούνται τον Κύριο Ιησού Χριστό να τους ελεήσει! Λέγει εδώ προσέξτε το αποτελεί κλειδί: «Εἶναι γνωστό ὅτι κάθε οὐσιώδης ἐνέργεια ἔχει φυσική σχέση μέ τήν ἐνεργοῦσα οὐσία καί δύναμη. Καί ἡ οὐσιώδης ἐνέργεια πρός τήν οὐσία ἀπό τήν ὁποία ἐκπηγάζει ἐπιστρέφει καί ἑνώνεται καί ἀναπαύεται. Ὁ φυσικός τόπος καί ἡ φυσική διαμονή τοῦ νοῦ εἶναι ἡ καρδία. Ἔτσι λοιπόν καί ἡ ἐνέργεια τοῦ νοῦ πρέπει νά ἑνωθεῖ μέ τήν οὐσία του πού βρίσκεται στήν καρδία. «Διά τοῦτο καί σύ, ἐπειδή ἠλευθέρωσας τήν ἐνέργειαν τοῦ νοός σου, ἧς ὄργανον ἐστιν ὁ ἐγκέφαλος…πρέπει νά γυρίσῃς τόν νοῦν σου εἰς τήν καρδίαν σου, τήν οὖσαν ὄργανον τῆς τοῦ νοός οὐσίας καί δυνάμεως, ὡς προείρηται· καί νά θεωρῇς νοερῶς ὅλον τόν ἔσω ἄνθρωπον».

Η Ιατρική Φυσιολογία λέει ότι ο εγκέφαλος ελέγχοντας δια μέσου του Κεντρικού Νευρικού Συστήματος (στο εξής ΚΝΣ) όλα τα μέλη, τα όργανα και τα αισθητήρια ρυθμίζει αυτός τις λειτουργίες μας ως ο βιολογικός μας επεξεργαστής και άμεσα με ταχεία δράση και έμμεσα με βραδεία δράση στον οργανισμό, αφού και οι ενδοκρινείς αδένες τελικά δια μέσου του νευρικού συστήματος ρυθμίζονται.

Η Πατερική Γραμματεία με την Φιλοκαλία, η οποία θα μπορούσαμε να πούμε ότι αντιστοιχεί στα θέματα της Γνωστικής Ψυχολογίας ή της Οντολογίας της Ψυχής στην Φιλοσοφία ή πιο σωστά στην Πατερική Θεολογία στην οποία συμπεριλαμβάνονται τα προηγούμενα ως θέματα λέει κάτι διαφορετικό από αυτό που διατυπώνει η σύγχρονη Φυσιολογία; Όπου η Φυσιολογία δεν κάνει υποθέσεις και εικασίες αλλά κάνει πραγματικά επιστήμη και όπου οι Θεολόγοι δεν λένε αδιάκριτα πράγματα ταυτίζονται! Έρχομαι στον εγκέφαλο!

Οι Πατέρες πρώτα διακρίνουν.

Διάκριση

Συγκεκριμένα ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς γράφει:

• “Νους ονομάζεται και η ενέργεια του νου που αποτελείται από λογισμούς και έννοιες.
• Νους είναι και η δύναμη που τα ενεργεί αυτά, η οποία και καρδιά ονομάζεται από τη Γραφή”.

Έπειτα επισημαίνουν!

Επισήμανση

Τι επισημαίνουν; “Νους ονομάζεται και η ενέργεια του νου που αποτελείται από λογισμούς και έννοιες”. Υπάρχει κάτι αντιεπιστημονικό στην παραδοχή του νου ως νοεράς ενέργειας, η οποία ενεργεί στον εγκέφαλο εξ απόψεως φυσιολογίας; Επίσης διατρανώνουν: “Νους είναι και η δύναμη που τα ενεργεί αυτά, η οποία και καρδιά ονομάζεται από τη Γραφή”. Υπάρχει κάποιο πρόβλημα για την Ιατρική Επιστήμη, αν ο νους με την πνευματική έννοια της Νηπτικών Πατέρων, δηλαδή ως δύναμη της Ψυχής αλλά και ως η ουσία της είναι η πνευματική καρδιά που χρησιμοποιεί ως όργανο την βιολογική μας καρδιά; Δεν αλλάζουμε δηλαδή κάτι από τα δεδομένα της φυσιολογίας! Kαι όχι μόνο δεν αλλάζουμε αλλά εξηγούμε και κάτι επιπλέον που μέχρι σήμερα η ιατρική Επιστήμη δεν μπόρεσε να λύσει!

Ενώ η καρδιά με την πνευματική έννοια δεν αναιρεί το ότι η ψυχή χρησιμοποιεί ως όργανο της την σωματική μας καρδιά για την ουσία της Ψυχής, καθώς και τις ενέργειες του λόγου και του πνεύματος, πλην όμως όχι και για την ενέργεια του νου, ο οποίος διατρανώνουμε ότι ενεργεί στον εγκέφαλο μας, εκτός αν εμείς με την θέλησή μας κατεβάζουμε την νοερά ενέργεια του στην ουσία του με αγώνα προσοχής και προσευχής και σε εξαιρετικές άλλες περιπτώσεις ακουσίως, όπως στον εγκεφαλικό θάνατο, ίσως και την αναισθησία! Ο Επίσης επισημαίνει ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς: “Η καρδιά μας λοιπόν είναι το ταμείο των λογισμών και το πρώτο σαρκικό όργανο του λογιστικού”. Και θεωρώ ότι είναι πολύ σαφές. Δεν γνωρίζω όμως αν το καταλάβατε! Λέει ότι το λογιστικό ενεργεί στην καρδιά. Αν τώρα είναι κάποιος που δεν μελέτησε τις προηγούμενες ενότητες θα πει, «τί είναι τώρα αυτά»; Εξηγήσαμε όμως στις προηγούμενες ενότητες ότι αυτό αναφέρεται στον έμφυτο λόγο της ψυχής που ενεργεί εντός της καρδίας και όχι στον λόγο της διανοίας, ούτε στον ενδιάθετο και ούτε στον προφορικό. Βλέπετε, όταν δεν γνωρίζει κανείς με όλα σκανδαλίζεται!

Τα άλλα είδη του λόγου τα ξεχωρίζει ο άγιος λέγοντας: “Επειδή τώρα η παντέλεια και υπερτέλεια αυτή Αγαθότητα είναι Νους, τίποτε άλλο δεν μπορεί να πηγάζει από Αυτή σαν από πηγή, παρά λόγος. Λόγος βέβαια όχι σαν το δικό μας προφορικό λόγο· γιατί τούτος δεν είναι του νου, αλλά του σώματος που κινείται από νου. Ούτε πάλι σαν το δικό μας ενδιάθετο λόγο· γιατί και τούτος γίνεται μέσα μας έχοντας σαν τύπους τους φθόγγους. Ούτε τέλος σαν το δικό μας λόγο της διάνοιας, κι ας είναι αυτός χωρίς φθόγγους, πραγματοποιούμενος με κινήσεις τελείως ασώματες· γιατί και ο λόγος αυτός της διάνοιας είναι μετά από μας, και έχει ανάγκη από διαλείμματα και μεγάλα χρονικά διαστήματα και προχωρεί διεξοδικά, πηγαίνοντας από την ατελή αρχή προς το τελικό συμπέρασμα. Αλλά ο Λόγος που πηγάζει από τη θεία Αγαθότητα είναι αντίστοιχος με τον έμφυτο σε μας λόγο που εναπόκειται στο νου μας αφότου ο Δημιουργός μάς έκανε κατ’ εικόνα Του· ο λόγος αυτός είναι η γνώση που συνυπάρχει πάντοτε με το νου “.

Η συγκεκριμένη διατύπωση του Παλαμά που σαφώς και πάλι διακρίνει, εδώ, τον έμφυτο λόγο της ψυχής από κάθε άλλο είδος λόγου στην φύση μας δημιουργεί τις προϋποθέσεις να ξεχωρίσουμε αυτούς ως εγκεφαλικές λειτουργίες συζευγμένες με ενέργειες των ψυχικών δυνάμεων:

• του Διανοητικού για τις γνωστικές δυνάμεις,
• του Λογιστικού σε πιο προχωρημένο επίπεδο το οποίο συνδέεται με το παθητικό της Ψυχής και
• του Βουλητικού που είναι λογική δύναμη της ψυχής, αφού ο άνθρωπος ενεργεί λογικά και η λογική του τιθασεύει και την ορμή και τις αισθήσεις με τις Ζωτικές- Θελητικές δυνάμεις στις οποίες ανήκει η Βούληση και αυτό γίνεται δια του θυμικού μέρους της ψυχής.

Επειδή όμως η ψυχή κοινοποιεί κάθε ενέργειά της σε όλες τις άλλες δυνάμεις της, καθώς είναι πολυδύναμη οντότητα, ο προφορικός, ο ενδιάθετος και ο λόγος της διανοίας ενώ αυτοί στον ενεργούνται εγκέφαλο δια της διανοίας, του λογιστικού και της βουλήσεως εκφράζοντας και τις αισθήσεις και το παθητικό, το οποίο συνδέεται με τον αισθητικό άνθρωπο εν τούτοις δεν μένουν αμέτοχοι του έμφυτου λόγου της ψυχής ούτε και ο ίδιος είναι ακοινώνητος από αυτούς, αφού στις δυνάμεις της ψυχής δεν υπάρχει μόνο ταυτότητα ουσίας αλλά και θελήσεως και ενεργείας. Το ότι ισχύουν όσα αναφέρουμε το μαρτυρεί ο Άγιος Γρηγόριος γράφοντας στο έργο του Υπέρ των ιερώς ησυχαζόντων:

«Η ψυχή μας είναι μία οντότητα πολυδύναμη και χρησιμοποιεί ως όργανο το σώμα που δημιουργήθηκε να ζει μαζί της. Ποιά λοιπόν είναι τα μέλη που χρησιμοποιεί ως όργανα για να ενεργεί η δύναμή της εκείνη που ονομάζομε νου; Αλλά, βέβαια, κανείς δεν υπέθεσε ποτέ ότι η διάνοια είναι εγκατεστημένη στα νύχια, ούτε στα βλέφαρα, ούτε στα ρουθούνια ή στα χείλη. Όλοι συμφωνούν ότι είναι μέσα μας, διαφωνούν όμως μερικοί ως προς το πρώτο από τα μέσα μας που μεταχειρίζεται ως όργανο. Άλλοι θεωρούν ότι είναι εγκατεστημένη, σαν μέσα σε ακρόπολη, στον εγκέφαλο. Άλλοι πάλι παραχωρούν στη διάνοια σαν όχημα, το κέντρο της καρδιάς και το ψυχικό πνεύμα που βρίσκεται καθαρότατο εκεί. Εμείς τώρα, γνωρίζουμε με ακρίβεια ότι το λογιστικό βρίσκεται στην καρδιά σαν σε όργανο, όχι όμως μέσα σ’ αυτήν όπως σε δοχείο, γιατί είναι ασώματο, ούτε έξω, γιατί είναι ενωμένο με αυτήν. Και τούτο δεν το διδαχτήκαμε από άνθρωπο, αλλά από τον ίδιο τον Πλάστη του ανθρώπου, που λέει στα Ευαγγέλια ότι δεν είναι τα εισερχόμενα από το στόμα, αλλά τα εξερχόμενα που μολύνουν τον άνθρωπο· γιατί από την καρδιά βγαίνουν οι λογισμοί (Μαθ.15,11&19). Παρόμοια λέει και ο μέγας Μακάριος: “Η καρδιά είναι ο ηγεμόνας όλης της υπάρξεως. Κι όταν κυριαρχήσει η χάρη σ’ όλα τα μέρη της καρδιάς, τότε βασιλεύει πάνω σε όλους τους λογισμούς και σ’ όλα τα μέλη. Γιατί εκεί είναι ο νους και όλοι οι λογισμοί της ψυχής”. Η καρδιά μας λοιπόν είναι το ταμείο των λογισμών και το πρώτο σαρκικό όργανο του λογιστικού».

Επεξήγηση

Και επεξηγεί λέγοντας: «Ας κατηγορούν λοιπόν εκείνοι που λένε ότι, αφού δεν είναι χωρισμένος ο νους, αλλά βρίσκεται μέσα στην ψυχή, πώς θα τον στείλει κανείς πάλι μέσα; Όπως φαίνεται, αγνοούν ότι άλλο είναι η ουσία του νου και άλλο η ενέργεια. Ή μάλλον, αν και ξέρουν, πήγαν με το μέρος των απατεώνων θεληματικά, ξεγελώντας με την ομωνυμία. Επειδή δηλαδή δεν καταδέχονται την απλότητα της πνευματικής διδασκαλίας, εκείνοι που είναι ακονισμένοι για αντιλογίες από τη διαλεκτική —σύμφωνα με τα λόγια του Μεγάλου Βασιλείου—, ανατρέπουν τη δύναμη της αλήθειας με τις εναντιώσεις της ψευδώνυμης γνώσεως και με την πιθανοφάνεια των σοφισμάτων. Τέτοιοι πρέπει να είναι οι μη πνευματικοί που έχουν την αξίωση να κρίνουν τα πνευματικά και να διδάσκουν. Γιατί βέβαια δεν τους διαφεύγει τούτο- ότι ο νους δεν είναι όπως τα μάτια που βλέπουν τα άλλα ορατά, αλλά δε βλέπουν τον εαυτό τους. Ο νους ενεργεί παρατηρώντας τα άλλα, όσα χρειάζεται, κι αυτό το ονομάζει «κατ’ ευθείαν κίνηση του νου» ο Μέγας Διονύσιος· επανέρχεται όμως στον εαυτό του και ενεργεί καθ’ εαυτόν, όταν βλέπει τον εαυτό του. Αυτό το ονομάζει «κυκλική κίνηση του νου» ο ίδιος Διονύσιος. Αυτή η ενέργεια του νου είναι η ανώτερη και κατεξοχήν ταιριαστή σ’ αυτόν, με την οποία, ξεπερνώντας καμιά φορά τον εαυτό του συναντά το Θεό. (Είχα αναφερθεί σε ένα ανώτερο είδος γνώσης από την επιστήμη εδώ βρίσκεται το να βλέπει ο νους τον εαυτό του αλλά και το σώμα του μέσα στο φώς της ψυχής του αλλά και μέσα στο άκτιστο φως του Θεού όταν επιτρέπει να ενεργήσει η χάρις και μέσα σε αυτό να βλέπει κανείς και την φύση των όντων πώς είναι με ακρίβεια, ακόμη και τα σπλάχνα του. Μου διηγήθηκε κάποτε ένας Γέροντας όλη την εμπειρία του όταν πέθαινε, τι έβλεπε και πώς επέστρεψε στο σώμα του). Γιατί λέει ο Μέγας Βασίλειος: «Ο νους που δε διασκορπίζεται προς τα έξω…». Βλέπεις από αυτό ότι ο νους βγαίνει από μέσα; Έχει λοιπόν ανάγκη να επιστρέψει. Γι’ αυτό συνεχίζει ο Μέγας Βασίλειος: «…επιστρέφει προς τον εαυτό του, και δια μέσου του εαυτού του ανεβαίνει στο Θεό σαν από δρόμο χωρίς κίνδυνο πλάνης». Γιατί αυτού του είδους η κίνηση του νου, όπως λέει και ο απλανής εκείνος θεωρός των νοερών Διονύσιος, είναι αδύνατον να περιπέσει σε οποιαδήποτε πλάνη. Από την κίνηση λοιπόν αυτή ο πατέρας της πλάνης, ο διάβολος, θέλοντας πάντοτε να απομακρύνει τον άνθρωπο και να τον οδηγεί σ’ εκείνην που επιτρέπει είσοδο στις πλάνες του, δε βρήκε ποτέ μέχρι σήμερα, απ’ όσο γνωρίζω, κανένα συνεργό που να αγωνίζεται με ωραία λόγια να τραβά τους άλλους σ’ αυτή. Τώρα φαίνεται ότι βρήκε βοηθούς, αν όπως είπες, υπάρχουν τέτοιοι». Ρωτώ λοιπόν με βάση το κείμενο αυτό του Αγίου Γρηγορίου: Εφόσον ο Νους έχει έδρα στην καρδιά, όπως σωστά ισχυρίζονται, από που επιστρέφει στην καρδιά, αν δεν έχει και ενέργεια; Βλέπετε τι πλάνες εισάγει η ημιμάθεια; Αφού αυτό είναι το ζητούμενο στην ησυχαστική Παράδοση, η οποία μαρτυρείται από εμπειρίες αναρίθμητων προσώπων, ασκητών και λαϊκών χριστιανών, και όλος ο αγώνας του Ορθόδοξου αυτός είναι, η επιστροφή του νοός ως ενέργεια εν τη καρδία όπου βρίσκεται η ουσία του, αν δεχτούμε χωρίς διευκρινίσεις και περαιτέρω εξηγήσεις ότι δεν ενεργεί στον εγκέφαλο η ενέργεια του νου και δεν υπάρχει στην καρδιά η ουσία του και δεν αναφερθούμε σε όσα παραπάνω παραπέμψαμε, επειδή ο Άγιος Γρηγόριος Νύσσης λέγει μόνο πως ο νους υπάρχει σε όλο το σώμα και δεν λέει τα επιπλέον που επισημαίνουν οι μεταγενέστεροι νηπτικοί αμέσως-αμέσως απορρίψαμε όλη την ησυχαστική Παράδοση! Επομένως άτοπον αυτό που ισχυρίζεστε!

Εδώ προσωπικά θα ρωτήσω όσους από τους κληρικούς και θεολόγους γράφουν άρθρα διατυπώνοντας ότι ο νους ταυτίζεται με την καρδιά χωρίς να διακρίνουν την ενέργεια από την δύναμη του, η οποία δύναμη όντως βρίσκεται στην καρδία, και πάλι όμως χρειάζεται να διακρίνουν με ποιο τρόπο βρίσκεται στην καρδιά σαν σε δοχείο ή σαν σε όργανο και σαν σε όχημα; Τι δίνουν να καταλάβουν στον ιατρικό κόσμο, στην ιατρική κοινότητα; Αλλά επειδή το θέμα που μας απασχολεί έχει και μία τέτοια διάσταση σήμερα που δεν γνωρίζουμε τι θα προκύψει αύριο, μεταξύ άλλων, και με την καύση των νεκρών! Διότι όταν καταργείς την τον τρόπο που ενεργεί η Χάρις στην ψυχή και στο σώμα έμμεσα και άμεσα και δεν εξηγείς τον τρόπο που αλληλεπιδρά το σώμα με την ψυχή αντιμετωπίζεσαι ως ψόφιος σκύλος! Γι’ αυτό ερωτώ! Αυτοί κατ’ αρχήν ταυτίζοντας το νου με την διάνοια -δεν γνωρίζουν καν ότι άλλο είναι ο νους και άλλο η διάνοια- δεν υπάρχει περίπτωση να δεχτούν έδρα του νου την καρδία, αν πρώτα δεν τους εξηγήσουμε:

• Τι είναι ο Νους και
• Με ποια έννοια ο νους βρίσκεται στην καρδιά

Αν δεν δοθούν σωστές εξηγήσεις και δεν γίνει Πατερική ερμηνεία θα καταλάβουν εσφαλμένα ότι οι άγιοι έλεγαν πράγματα τα οποία στην πραγματικότητα δεν ισχύουν. Έτσι θα τους απορρίψουν και δεν θα μπουν καν στην διαδικασία να κάνουν διάλογο με την Εκκλησία με όλες τις συνέπειες του λάθους! Ας θεωρήσουμε όμως κάνοντας υπόθεση ότι έκαναν την πρώτη βασική διάκριση οι θεολόγοι και δεν προχώρησαν και στις άλλες. Τι θα καταλάβει η Ιατρική Κοινότητα; Σαφώς, ότι ο νους που δεν είναι η διάνοια έχει έδρα την καρδιά. Μέχρι εδώ εν μέρει σωστά, διότι μένει κάτι πολύ σημαντικό! Αφού γι’ αυτούς το ζήτημα δεν λύνεται μόνο με αυτή την επισήμανση, δεδομένου ότι από την Φυσιολογία γνωρίζουν πολύ καλά ότι ο εγκέφαλος ρυθμίζει όλο τον άνθρωπο, αν δεν διακρίνουμε ότι ο νους είναι δύο, δύναμη και ενέργεια, και ότι το ένα από τα δύο, το οποίο είναι και το μοναδικό από τις δυνάμεις εκείνες της Ψυχής που αναφέρονται στο “Κατ’ Εικόνα” ενεργεί στον εγκέφαλο, και επομένως πολύ σωστά γνωρίζει ο ιατρός ότι το Κέντρο Διαχείρισης των Πληροφοριών-Μηνυμάτων είναι εκεί, και λειτουργεί ως σκληρός δίσκος, μνήμη RΑΜ αλλά και ως επεξεργαστής, πώς θα τον πείσετε ότι ισχύει αυτό υποστηρίζετε; Βλέπετε μόνο η σωστή, η ΠΑΤΕΡΙΚΉ «Θεολογία» λύνει τα θέματα! Τώρα που δόθηκε εξήγηση πως ο νους ενεργεί στον εγκέφαλο δια της νοεράς του ενεργείας είμαστε πλέον σε θέση να κατανοήσουμε τον τρόπο που οι γνωστικές δυνάμεις διαχειρίζονται τις πληροφορίες στο λογικό μέρος της ψυχής και πως παίρνοντας τα μηνύματα από τον εγκέφαλο με όριο την Φαντασία, πώς από εκεί τα διαβιβάζουν στην διάνοια και με ποιο τρόπο ένα αισθητικό ερέθισμα δύναται να γίνει μία ιδέα, ένας λογισμός και πολιτισμικό έργο. Όλο αυτό είναι το λογιστικό έργο της Ψυχής!!!

Ας δούμε όμως πιο αναλυτικά στην συνέχεια την σχέση των δυνάμεως της ψυχής για να διευκρινιστούν τα πράγματα ξεκινώντας από το ειδικό προς το γενικό. Η Φαντασία είναι η προτελευταία των γνωστικών δυνάμεων της Ψυχής, δεύτερη από το τέλος. Προηγείται η Αίσθηση της Ψυχής.

Γνωστικές δυνάμεις της ψυχής είναι οι εξής:

α. Νους

β. Διάνοια

γ. Δόξα

δ. Φαντασία

ε. Αίσθηση

Επομένως, η Φαντασία έχει σχέση με το λογικό μέρος της ψυχής, το οποίο βρίσκεται από πάνω της και με το άλογο μέρος της που έχει από κάτω της. Βρίσκεται δηλαδή ανάμεσα τους γι’ αυτό και ό Άγιος Γρηγόριος την ονομάζει σύνορο: «Η φαντασία της ψυχής στο λογικό ον είναι στο σύνορο μεταξύ νου και αισθήσεως». Το λογικό από πάνω της μέσω της Διανοίας διαβιβάζει σε αυτήν τις πληροφορίες αφού: «Ἡ διάνοια εἶναι πάντοτε λογική, προχωρεῖ δὲ βαθμιαίως τελειώνοντας στὴ λογικὴ δόξα». Όμως υπάρχει η περίπτωση -και αυτό γίνεται κατά κανόνα σε όλους μας που δεν ξέρουμε τον τρόπο να ελέγχουμε τους λογισμούς μας- της διαβίβασης των πληροφοριών με την αντίθετη φορά από την Φαντασία προς την Διάνοια με ενδιάμεση την Δόξα (γνώμη), ώστε η γνώμη ως άποψη να είναι άλογη, γιατί η διάνοια έκανε κακή εκτίμηση της ιδέας που φαντάσθηκε (λανθασμένη πρώτη σκέψη για την εικόνα= λογισμός) και έτσι η άποψη μας να είναι εσφαλμένη, εμπαθής, αφού παρασύρθηκε η γνώμη μας είτε από δέλεαρ είτε από φόβητρο και έτσι διαμορφώσαμε εσφαλμένη κρίση για κάτι (το εκ βουλής κριθέν). Αυτό δηλώνει ο λόγος του Αγίου Γρηγορίου όταν γράφει: «Ἡ δόξα ἐξ ἄλλου, ἐκείνη ποὺ προέρχεται ἀπὸ τὴ φαντασία, εἶναι ψῆφος ἄλογος, ἐκείνη δὲ ποὺ προέρχεται ἀπὸ τὴ διάνοια, ὄχι. διότι αὐτὴ ἡ ἕξις εἶναι καμωμένη πρὸς ἀμφότερα». Προσέξτε, αυτά ενεργούνται δια των γνωστικών δυνάμεων της ψυχής από την διάνοια και δια του εγκεφάλου του σώματος με το να υπάρχει σύζευξη εδώ, αφού όπως σημειώσαμε: όργανο της ενέργειας του νοός, την οποία καταβιβάζει δια της Διανοίας στην ψυχική ζωή είναι ο Εγκέφαλος. Μην λησμονούμε το εδάφιο του Αγίου Γρηγορίου που αναφέραμε ότι: « Ἡ διάνοια εἶναι πάντοτε λογική, προχωρεῖ δὲ βαθμιαίως τελειώνοντας στὴ λογικὴ δόξα. Ὅλες δὲ αὐτὲς συγκροτήθηκαν καὶ ἐνεργοῦν μὲ πρῶτο ὄργανο τὸ ψυχικὸ πνεῦμα στὸν ἐγκέφαλο».

Ι. Αυτά για την κίνηση των νοημάτων στο επίπεδο του λογικού!

ΙΙ. Στο επίπεδο του Αλόγου μέρους της Ψυχής

Το άλογο μέρος στο οποίο ανήκει και η ίδια η Φαντασία το έχει από κάτω της και σαφώς πρόκειται για την Αίσθηση της Ψυχής με την ειδική έννοια δια της οποίας ο νους καταβιβάζοντας την ενέργειά του λαμβάνει από τις αισθήσεις τις πληροφορίες αλλά και εκφράζεται δια μέσου των αισθητηρίων. Μήπως δεν εκφράζεται ο ψυχικός μας κόσμος ακόμη και από το βλέμμα μας; Ας δούμε όμως πιο συγκεκριμένα την σχέση της Φαντασίας με την Αίσθηση της Ψυχής και με τις αισθήσεις του σώματος για να κατανοήσουμε τον τρόπο σύζευξης:

• Σημειακά δια των δυνάμεων μέσου της Φαντασίας που ενώνει Νου και Αίσθηση!
• Μερικά δια μέσου του Παθητικού που ενώνει το Λογικόν και Άλογον μέρος της Ψυχής!
• Καθ’ Ολοκληρίαν δια του Αισθητικού που ενώνει Σώμα και Ψυχή!

Τι είναι η Φαντασία

Το Φανταστικό είναι ικανότητα του αλόγου μέρους της ψυχής, που ενεργεί με τις αισθήσεις και λέγεται αίσθηση. Φανταστό και αισθητό είναι αυτό που υποπίπτει στη φαντασία και την αίσθηση· όπως όραση είναι η ίδια η οπτική δύναμη, και ορατό είναι αυτό που υποπίπτει στην όραση, για παράδειγμα κάποια πέτρα ή κάτι παρόμοιο. Φαντασία πάλι είναι πάθος του αλόγου μέρους της ψυχής που την προκαλεί κάποιο φανταστό· Φάντασμα πάλι είναι πάθος χωρίς περιεχόμενο, στο χώρο του αλόγου μέρους της ψυχής, που δεν το προκαλεί κάποιο φανταστό. Η ψυχή αντιλαμβάνεται, δηλαδή αισθάνεται, τα αισθητά με τα αισθητήρια όργανα, και δημιουργεί την παράσταση· ενώ με το νου αντιλαμβάνεται τα νοητά και δημιουργεί τη νόηση. Όταν, λοιπόν, διατηρεί τις μορφές των παραστάσεων ή των σκέψεων, τότε λέμε ότι θυμάται. Ανάμνηση λέγεται η ανάκτηση της μνήμης που χάθηκε από τη λήθη (λησμονιά). Λήθη πάλι είναι η απώλεια της μνήμης. Το φανταστικό, λοιπόν, που αντιλαμβάνεται με τις αισθήσεις τα υλικά όντα, μεταδίδει την αντίληψή τους στη διάνοια ή στο διαλογιστικό· διότι και τα δύο αυτά είναι το ίδιο. Αυτά, αφού παραλάβουν την εντύπωση και σχηματίσουν γνώμη, την παραπέμπουν στο μνημονευτικό ή μνημονικό. Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς ξεκινώντας από τις αισθήσεις για να φτάσει στην φαντασία λέει: «Η όραση διαμορφώνεται από τα πολυειδή χρώματα και σχήματα· η όσφρηση από τους ατμούς· η γεύση από τους χυμούς· η ακοή από τους ήχους· η αφή από την τραχύτητα ή την λειότητα των επιφανειών. Οι πληροφορίες που δίνουν οι αισθήσεις, προέρχονται βέβαια από τα σώματα, αλλά δεν είναι σώματα, αν και είναι σωματικές. Γιατί δεν προέρχονται έτσι απλώς από τα σώματα, αλλά από τα είδη (τις φυσικές ιδιότητες) των σωμάτων. Αλλά φυσικά δεν ταυτίζονται με τα σωματικά “είδη”· Είναι μόνο αποτυπώματά τους, που σαν εικόνες χωρίζονται αχώριστα από αυτά. Και αυτό είναι φανερό από την όραση και μάλιστα από τα ορώμενα σε καθρέφτη. Αυτά, λοιπόν, τα εκμαγεία των αισθήσεων είναι που οικειοποιείται από τις αισθήσεις το φανταστικό μέρος της ψυχής· όχι τις ίδιες τις αισθήσεις, αλλά τις εικόνες που όπως είπαμε υπάρχουν σ’ αυτές, και τις χωρίζει τελείως από τα σώματα και τα “είδη” των σωμάτων. Τις αποθηκεύει οπωσδήποτε σαν θησαυρούς και προβάλλει ανάλογα προς χρήση του πότε τη μία και πότε την άλλη, ακόμη κι όταν απουσιάζουν τα αντίστοιχα σώματα. Έτσι το φανταστικό της ψυχής τις κάνει όλες ορατές στον εαυτό του, ακόμη και τις εικόνες της ακοής, της γεύσεως, της όσφρησης και της αφής. Η φαντασία της ψυχής στο λογικό ον είναι στο σύνορο μεταξύ νου και αισθήσεως. Αυτές λοιπόν τις εικόνες που παραλαμβάνει η φαντασία από τις αισθήσεις, ως χωρισμένες πια από τα σώματα και ήδη ασώματες, τις βλέπει και τις στριφογυρίζει ο νους και παράγει διαφόρων ειδών λογισμούς, καθώς διαλογίζεται και αναλογίζεται και συλλογίζεται με πολλούς τρόπους, με εμπάθεια ή με απάθεια ή με μια μέση κατάσταση, με πλάνη ή χωρίς πλάνη. Και απ’ αυτό γεννιούνται οι περισσότερες αρετές και κακίες, ορθές απόψεις και κακοδοξίες. Και λέω οι περισσότερες, κι όχι όλες οι αλήθειες και οι πλάνες, οι αρετές και οι κακίες, έχουν την αρχή τους στους λογισμούς από τη φαντασία, επειδή δεν συμβαίνει να γίνεται κάθε λογισμός του νου από αυτές τις εικόνες και γι’ αυτές, αλλά είναι δυνατό να βρει κανείς και ορισμένα που δεν μπορούν να υποπέσουν στις αισθήσεις και που ο νους τα κάνει λογισμούς». Επομένως, εδώ έχουμε μία ειδικότατη εν τω βάθει σχέση που εκφράζει τον σύνδεσμο σώματος και ψυχής, την Φαντασία!

Τι είναι το Παθητικό

Συνεχίζουμε την αναφορά μας στο Παθητικό της Ψυχής που ενώνει το λογικό μέρος με το άλογο. Η ψυχή διακρίνεται σε δύο, στο λογικό και το παθητικό. Το παθητικό βρίσκεται ανάμεσα στο λογικό και το άλογο, τα οποία ενώνει με το να ανήκει σ’ εκείνο το άλογο μέρος της ψυχής που υπακούει όμως στο λογικό. «Μὲ τὸ παθητικὸ ἡ ψυχὴ συγκοινωνεῖ μὲ τὴν αἰσθητική, θρεπτικὴ καὶ αὐξητικὴ φύση, αἰσθάνεται τὸν ἀέρα, τὸ κρύο καὶ τὴ ζέστη καὶ τὶς τροφὲς γιὰ συντήρηση, ζωή, αὔξηση καὶ ὑγεία». Ἡ θρεπτικὴ – αὐξητικὴ φύση καθὼς καὶ ἡ αἰσθητικὴ ἐπισημαίνονται ἀπὸ τὸν ἅγιο Γρηγόριο Νύσσης ὡς ψυχικὲς λειτουργίες μαζὶ μὲ τὴ λογική. Μόνο ποὺ ἡ λογική, δὲν ἀνήκει στὸ παθητικὸ «μέρος»τῆς ψυχῆς, δὲν κατακερματίζεται στὶς αἰσθήσεις καὶ δὲν ὑπόκειται στὰ πάθη· «Τὸ λογικὸ μέρος (τῆς ψυχῆς), καθὼς εἶναι κατ’ εἰκόνα τοῦ Πλάστη της, εἶναι ἀνεμπόδιστο, ἀόρατο καὶ ἀπεριόριστο ἀπὸ τὶς αἰσθήσεις, γιατὶ εἶναι καὶ ἔξω καὶ μέσα ἀπ’ αὐτές». Στὸ παθητικὸ τὴς ψυχῆς ἀνήκουν τὸ θυμικὸ μαζὶ μὲ τὸ ἐπιθυμητικό. Αὐτὸ συμμεταβάλλεται μὲ τὶς αἰσθήσεις, τὰ πάθη καὶ τὶς ἀνέσεις, «καὶ ἄλλοτε ἐπιθυμεῖ ἄλογες ἐπιθυμίες, βγαίνοντας ἀπὸ τὴ φυσική του κίνηση, ἐνῶ ἄλλοτε παροξύνεται καὶ παρασύρεται ἀπὸ ἄλογο θυμό». Επομένως, εδώ έχουμε μία μερική σχέση που εκφράζει πιο ειδική σχέση ως προς τον σύνδεσμο σώματος και ψυχής, το Παθητικό!

Τι είναι το Αισθητικό

Ο άνθρωπος είναι σύνορο αισθητής και νοητής κτίσεως! Ο νους της ψυχής μας που συνιστά το βαθύτερο είναι μας «κατεβάζει τον εαυτό του προς την κατά διάνοια αναπτυσσόμενη ψυχική ζωή» για να αντιλαμβάνεται τα πράγματα και να έρχεται σε επικοινωνία με τον κόσμο. Ο νους της ψυχής μας ως ο τελικός αποδέκτης όλων των μηνυμάτων και από μέσα και από έξω και για το σώμα και για την ψυχή, επειδή είναι νοερό και ασώματο πράγμα δεν μπορεί να αντιλαμβάνεται χωρίς τις αισθήσεις και δεν μπορεί να δείξει τις ορμές της διανοίας δίχως τα μέλη του σώματος, τα οποία χρησιμοποιεί ως όργανά του για να εκφραστεί καθώς βρίσκεται ενωμένος στην βιολογική μας ύπαρξη. Αποτελεί μία ενιαία αντιληπτική δύναμη καθώς λειτουργεί δια μέσου καθενός από τα αισθητήρια και συλλαμβάνει τα όντα κατανέμοντας τον εαυτό του στις αισθήσεις του σώματος -θυμηθείτε εδώ το παράδειγμα του τριφασικού- και αισθητικές δυνάμεις της ψυχής και με την καθεμιά τους προσλαμβάνει καταλλήλως την γνώση των όντων. Ο νους καθώς διήκει δια μέσου όλου του σωματικού οργάνου προσεγγίζει κάθε μέρος καταλλήλως δια των νοητικών του ενεργειών, σύμφωνα με την φύση του, σ’ εκείνα που λειτουργούν κατά φύση ενεργεί τα αρμόδια, σ’ εκείνα όμως που αδυνατούν να δεχτούν την τεχνική του κίνηση, μένει άπρακτος και ανενέργητος. Το αισθητικό της φύσεώς μας συνεπώς, είναι η δυνατότητα που έχει ο νους μας και ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιεί το σώμα για να αντιλαμβάνεται αλλά και να έρχεται σε κοινωνία με τον κόσμο.

Θα μπορούσαμε να παραστήσουμε σχηματικά τις σχέσεις των μερών και των δυνάμεων της ψυχής στην συνάφεια με το σώμα με τρεις ομόκεντρους κύκλους:

α. τον εξώτατο που είναι το Αισθητικό,

β. τον εσώτερο, το οποίο είναι το Παθητικό και

γ. τον εσώτατο την Φαντασία.